|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
józef wolski historia powszechna starożytność Wstęp
Historia starożytna - pojęcie - zakres terytorialny i chronologiczny Odkąd Gdańszczanin F. Klüver (Cluverius) wprowadził w Xvii w. do nauki termin historia antiqua jako odrębną część dziejów, obejmowano nią historię najdawniejszych państw, od najstarszego, za jakie wtedy uważano Egipt, aż do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. Ta ostatnia data była jednak najzupełniej umowna. W jej miejsce wysuwano inne, np. panowanie cesarza Justyniana (połowa Vi w.), który podjął ostatnią próbę odzyskania zachodnich połaci państwa, czy nawet najazd Arabów (początki Vii w.); przesuwano ją również do przełomu Iii i Iv w. n.e., kiedy działalność reformatorska Dioklecjana i Konstantyna W. zapoczątkowała nową fazę w dziejach cesarstwa. Przy ustaleniu tej periodyzacji posłużono się faktami z zakresu historii politycznej, tym też tłumaczy się dowolność wyboru daty końcowej starożytności. Jednakże w ostatnich dziesiątkach lat przy wyznaczaniu końca starożytności zaczęto się posługiwać nowymi kryteriami, które wiążą się z lepszym poznaniem dziejów antycznych dzięki stałemu odkrywaniu, na skutek badań wykopaliskowych, nowych źródeł, zarówno pisanych, jak i materialnych. Położenie nacisku na historię społeczeństw, a nie państw, włączyło w obręb historii starożytnej najstarsze, jeszcze przedpaństwowe stadia dziejów ludzkości, dawniej zaliczane do prahistorii głównie dlatego, że ich rekonstrukcja opierała się na zabytkach kultury materialnej. Powstanie bowiem państw zwykle łączyło się z wynalezieniem pisma, pojawieniem się dokumentów. W związku z tym nowym ujęciem uległ przesunięciu początek dziejów starożytnych, aczkolwiek z różnych względów, o czym będzie mowa poniżej, nauka nie mogła w tej kwestii wypowiedzieć się definitywnie. Położenie nacisku na przeobrażenia społeczne wyznaczyło również kres dziejów starożytnych na schyłek Iv w. n.e., kiedy to w obrębie społeczeństwa antycznego pojawiły się formy zwiastujące nadejście feudalizmu. Zasadę, jaką kierowano się przy ustaleniu granic chronologicznych, zastosowano również przy wyznaczaniu zasięgu terytorialnego starożytności. Wychodząc bowiem z podanych powyżej założeń wydawało się rzeczą słuszną, by wbrew tradycyjnemu ujęciu, zamykającemu dzieje starożytne w ramach M. Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, głównie Egiptu i Azji Przedniej do Indusu, rozszerzyć je na tereny Środkowego i Dalekiego Wschodu, a nawet na Afrykę i Amerykę. Niedostateczny jednak stan badań, zwłaszcza archeologicznych, na wymienionych obszarach oraz słabsze związki z europejskimi centrami kulturalnymi przemawiają za zacieśnieniem ram terytorialnych starożytności do tradycyjnych terenów, tj. Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu; historia Indii i Chin, choćby ze względu na nieprzerwaną ciągłość do naszych czasów, wymaga krótkiego omówienia. Wstęp do czwartego wydania Wydanie obecne, czwarte z kolei (poprzednie: 1965, 1971, 1979Ď) jest poszerzone i uzupełnione w stosunku do wydania drugiego, wydanie trzecie bowiem było prawie niezmienionym przedrukiem wydania drugiego. W ostatnim dziesięcioleciu dokonany został poważny postęp badawczy w wielu dziedzinach, postulujący wprowadzenie nowych względnie wprowadzenie uzupełnionych sformułowań do tekstu. Wydało się jednak rzeczą słuszną utrzymanie zasadniczego podejścia do procesu historycznego preferującego uchwytne etniczne zespoły społeczeństw starożytnych, zwłaszcza na Bliskim Wschodzie, a nie konstrukcji społecznych. Nauka nie dysponuje w tej sferze zagadnień dostateczną podstawą źródłową, budzące się wątpliwości w związku z trudnościami interpretacyjnymi źródeł nakazują dużą ostrożność przy rekonstrukcji tak złożonego procesu historycznego. Toteż uwzględniając nowe osiągnięcia nauki starano się utrzymać tok wykładu w dotychczasowych ramach zakreślonych w poprzednich wydaniach. W pewnych partiach autor uwzględnił w większym stopniu, aniżeli to było możliwe w poprzednich wydaniach, własne wyniki badawcze, uznane przez krytykę i wprowadzone do nauki światowej. Poważnie rozbudowana została bibliografia, obok najcelniejszych pozycji literatury obcojęzycznej szczególną uwagę poświęcono książkowym publikacjom polskich autorów, jak również tłumaczeniom na język polski dzieł historyków zagranicznych. Natomiast cytowano tylko nieliczne, szczególnie ważne pozycje z czasopism. Materiał ilustracyjny i tabele nie uległy zmianie, a tylko mapy, zarówno tekstowe jak załącznikowe, zostały przeredagowane zgodnie z nowymi założeniami wprowadzonymi przez Wydawnictwo Naukowe PWN, uzgodnionymi z autorem. Starożytny Wschód Chronologia orientalna Brak jednolitego systemu chronologicznego, jednej powszechnej przyjętej ery, i fragmentaryczność zachowanych źródeł chronologicznych utrudniły opracowanie jednolitego systemu chronologii orientalnej. Szczególnie dużą trudność stanowił brak zgodności pomiędzy historią Egiptu a Azji Przedniej, brak wyraźnych synchronizmów, które by pozwoliły powiązać dzieje tych obszarów w jedną całość. Na ogół panowała w nauce zgoda co do możliwości ustalenia chronologii orientalnej, oczywiście w grubszych zarysach, do połowy Ii tys. p.n.e. Przyjmowano mianowicie dość powszechnie, że tzw. egipskie Nowe Państwo, tj. Xviii dynastia, powstało ok. 1580 r. Różne powiązania chronologiczne Egiptu z krajami Azji Przedniej, Babilonią, Asyrią, Mitanni, Hetytami, państewkami Syrii, pozwoliły ustalić chronologię Azji Przedniej mniej więcej do 1500 r. p.n.e. Rozbieżności powstały dopiero przy próbie ustalenia starszej chronologii, od połowy Ii tys. wstecz. Większe trudności panowały w dziedzinie chronologii egipskiej. Różnice w ocenie trwania poszczególnych dynastii zachodzące z jednej strony pomiędzy Papirusem Turyńskim pochodzącym z Xiii w., niestety uszkodzonym, zawierającym wykaz władców od początków państwa egipskiego aż do chwili spisania papirusu, a danymi historyka Manetona, Iii w. p.n.e., dały początek dwóm systemom, tzw. chronologii wydłużonej i skróconej. Twórcą pierwszego systemu był angielski badacz Flinders Petrie, który wykorzystał dane chronologiczne Manetona i wyznaczył dla początku państwa egipskiego datę ok. 5500 r. p.n.e. Autorem drugiego był niemiecki historyk E. Meyer, który opierając się na Papirusie Turyńskim przyjmował dla powstania państwa egipskiego datę ok. 3200. Istniała nadto chronologia pośrednia. Opierając się mianowicie na tzw. kamieniu z Palermo z okresu V dynastii L. Borchardt przyjmował rok 4240 jako datę powstania państwa egipskiego. W chronologii Azji Przedniej istniała również tendencja do przesuwania pierwszych państw sumeryjskich na początek Iv tys., ale różnice nie były tu tak poważne, jak w chronologii egipskiej. Szczególnie jednak trudności w tej dziedzinie wiązały się z wyznaczeniem daty panowania króla Babilonu Hammurapiego. Chronologia bowiem państwa starobabilońskiego stanowiła w źródłach przednioazjatyckich do pewnego stopnia kamień węgielny nie tylko wcześniejszej chronologii babilońskiej, ale i krajów sąsiednich, zwłaszcza Asyrii i nawet Hetytów. W związku z występującymi w tej kwestii rozbieżnościami zaczęło się budzić przekonanie, że tylko nowe źródła przynieść mogą definitywne ustalenie chronologii orientalnej. Dodatkowe światło na zagadnienie chronologii rzuciły zabytki archeologiczne, które wprawdzie nie wpłynęły na sprecyzowanie daty, ale pozwalały ustalić, jakie wydarzenie było wcześniejsze, a jakie późniejsze. W świetle synchronizmów archeologicznych system chronologii wydłużonej, zresztą traktowanej z dużym sceptycyzmem, okazał się nierealny. Chronologia skrócona wytrzymała lepiej próbę krytyki, choć i tu zaznaczyły się tendencje rewizjonistyczne. Wskazano mianowicie na "astronomiczne" czasem daty panowania poszczególnych władców, zwłaszcza egipskich, na możliwość ich równoczesnego panowania. W wyniku tych prób system chronologii skróconej opracowany przez E. Meyera uległ dalszej redukcji; dla powstania państwa egipskiego ustalono datę ok. 2850. System ten, opracowany przez A. Scharffa, zyskał oparcie w chronologii Azji Przedniej, materiał archeologiczny bowiem dał podstawę do wykrycia związków kulturalnych między obu obszarami. Na ugruntowanie takiego ujęcia wywarło decydujący wpływ odkrycie nowych źródeł: listy królów asyryjskich z Chorsabadu, podającej lata panowania poszczególnych władców, zresztą zawierającej pewne luki, oraz tekstów z Mari, stwierdzających współczesność Hammurapiego i króla asyryjskiego Szamszi-Adada I. Dzięki tym znaleziskom można było z dużym prawdopodobieństwem ustalić datę panowania Hammurapiego na lata 1728-1686, co z kolei umożliwiło również ustalenie chronologii hetyckiej oraz starszej babilońskiej, nadto pierwszych państw sumeryjskich. Zdaje się nie ulegać dziś wątpliwości, że granicę górną dla chronologii orientalnej stanowią lata ok. 3000 p.n.e. Wtedy w Mezopotamiii zaczęły się tworzyć pierwsze państwa sumeryjskie, w tym też czasie powstało państwo egipskie. Zaznaczające się ostatnio tendencje do pewnego przesunięcia daty panowania Hammurapiego wstecz nie naruszyły tego zasadniczego schematu chronologii orientalnej. Znalazły one nadto potwierdzenie ze strony fizyki jądrowej. Wyzyskując mianowicie opracowane przez fizyków metody rozkładu węgla promieniotwórczego C 14, jak również inne, ostatnio opracowane metody, poddano badaniu zabytki organiczne z obszaru kultur orientalnych, uzyskując rezultaty bardzo zbliżone do ustalonych na podstawie źródeł pisanych i zabytków archeologicznych. Zdaje się więc, że w dziedzinie chronologii orientalnej nauka, choć nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa, doszła do dość dobrze uzasadnionych wyników. + Rozdział pierwszy.Ń Starożytny wschód w okresieŃ archaicznym (ok. 3000-1600Ď).Ń Formowanie się najstarszychŃ państw. Azja Przednia. Starożytny Wschód w świetleŃ ostatnich wykopalisk Późne pojawienie się zabytków pisma na Wschodzie, które w Mezopotamii i Egipcie datować można najwcześniej na Iii tys. p.n.e. wzmogło zainteresowanie wynikami badań archeologicznych, by przy ich pomocy zrekonstruować przedpiśmienny okres dziejów Bliskiego Wschodu. Objęły one swym zasięgiem cały Bliski Wschód, zarówno Mezopotamię i Egipt, kraje, na których początkowo skoncentrowały się wysiłki archeologów, jak i Syrię i Palestynę, a dalej Azję Mniejszą i Iran. Dzięki tym pracom wykopaliskowym można w przybliżeniu ustalić etapy postępującego osadnictwa w postaci zwartych osiedli, dla których wytworzenia się niezbędnym warunkiem było powstanie rolnictwa ok. Vii tys. p.n.e. Dalszym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi społeczeństw stało się oswojenie zwierząt domowych. Tak uzyskana podstawa gospodarcza stworzyła warunki do wytworzenia się rzemiosła, a tym samym do powstania społecznego podziału pracy, choć na pewno jeszcze przez tysiąclecia nie można mówić o zupełnym wydzieleniu się rzemiosła od innych podstawowych gałęzi produkcji, tj. rolnictwa i hodowli. Najważniejszym produktem rzemiosła, świadectwem stałego rozwoju ówczesnych społeczeństw rolniczych, było wynalezienie i rozpowszechnienie ceramiki coraz bardziej doskonalszych typów, co pozwala wysnuć wniosek na temat postępującej specjalizacji. Zjawisko to występujące na całym obszarze Bliskiego Wschodu świadczy o wspólnych cechach jego rozwoju kulturalnego, który najlepiej jest poświadczony w materiale archeologicznym na terenie Mezopotamii. Mezopotamia:Ń warunki naturalne Szczególną rolę Mezopotamii (Międzyrzecza) wiąże się z przynoszącymi żyzny muł wylewami rzek Eufratu i Tygrysu w ich dolnym biegu. Jak się zdaje, ten czynnik przyczynił się poważnie do powstania na tym obszarze państw-miast o charakterze rolniczym. Elementem dalszym, którego wpływ odbił się ujemnie na historii Mezopotamii, była otwartość jej granic, brak zabezpieczenia zarówno od pustyń Arabii i Syrii, jak gór Iranu i Armenii czy wzdłuż rzek od strony Azji Mniejszej. Niebezpieczeństwo zewnętrzne odegrać musiało ważną rolę w kształtowaniu się życia kraju, który rozpadał się na trzy regiony: w dolnym biegu Eufratu i Tygrysu znajdował się Sumero-Akad (w tradycji greckiej zwany Babilonią), nad górnym Tygrysem Asyria oraz w łuku środkowego Eufratu Mitanni. Warunki naturalne tych trzech regionów nie były jednakowe, korzystniejsze na południu, gorsze na północy, w Asyrii. Za to północ miała łatwiejszy dostęp do bogactw surowcowych, kamienia budulcowego, którego brak południe zastąpiło wyzyskaniem gliny i produkcją cegły. Otwarte położenie Mezopotamii wpłynęło ujemnie na trwałość wytworzonych tu organizmów państwowych, często niszczonych przez napływ nowych elementów etnicznych. Pozwoliło ono jednak na głębokie i dalekie przenikanie kultury Międzyrzecza, osiągnięć jego zmieniających się w ciągu tysiącleci mieszkańców na obszar całego Wschodu, ułatwiło też państwom na tym terenie budowanie wielkich imperiów. W dziedzinie kultury szczególna rola przypaść miała południowej części Mezopotamii, Babilonii. Badania archeologiczneŃ w Mezopotamii Rekonstrukcję historii ludów i państw Mezopotamii opierano w nauce do Xix w. na informacjach zawartych w dziełach historyków greckich (Herodot, Ktezjasz, Diodor), w mniejszym stopniu na łacińskich, nadto, dla I tys. p.n.e., na danych Starego Testamentu. Jedyny autor rodzimy, Berossos, żyjący w Iii w. p.n.e., piszący po grecku, traktowany był z nieufnością. Zachowane bowiem fragmenty jego dzieła zawierały dane, które uważano za mało prawdopodobne. Przełom w podejściu i zrozumieniu historii i kultur tego regionu, w ogóle Bliskiego Wschodu, wiązał się z podjęciem badań wykopaliskowych (od 1842 r.), najpierw na terenie dawnej Asyrii, a więc północnej Mezopotamii, nad górnym biegiem Tygrysu i jego dopływami. Dzięki badaniom P. E. Botty, A. H. Layarda, G. Smitha, odkryto nie tylko pogrzebane w nawarstwionych przez tysiąclecia pagórkach, tzw. tell, ruiny miast, świątyń, pałaców i innych zabytków kultury materialnej, ale również wielką liczbę tabliczek zawierających różnego rodzaju dokumenty spisane w piśmie klinowym. Szczególne znaczenie w tej pierwszej fazie prac wykopaliskowych miało odkrycie w starożytnej stolicy Asyrii Niniwie bogatej biblioteki króla Assurbanipala (Vii w. p.n.e). Zawarte w niej słowniki, produkt uczoności ówczesnych badaczy, rejestrujących znaczenie poszczególnych słów w różnych językach, często już nie używanych w Asyrii tego czasu, ułatwiły w znacznej mierze odczytanie wielojęzycznych tekstów znalezionych nie tylko na terenie Mezopotamii. W wyniku powyższych odkryć powstała nowa gałąź wiedzy - asyrologia - której nazwa utrzymała się w nauce, mimo że późniejsze nieco badania wyznaczyły Babilonii (Dolna Mezopotamia), a więc krainie noszącej w tradycji miejscowej nazwę Sumero-Akadu, a nie Asyrii, przodujące miejsce w kulturze Mezopotamii. Od końca bowiem Xix w. prowadzone na tym terenie prace wykopaliskowe (E. de Sarzec w Tello, starożytnym Girsu, błędnie dawniej identyfikowanym z Lagasz), kontynuowane później z wielkim powodzeniem w innych ośrodkach (R. Koldewey w Uruk, L. Woolley w Ur) pozwoliły stwierdzić, że na tym właśnie obszarze doszło najwcześniej do wytworzenia się najbardziej na Wschodzie rozwiniętej kultury. Pismo i jego odczytanie W czasie prac wykopaliskowych w Mezopotamii znaleziono wielką liczbę zabytków, przede wszystkim tabliczek glinianych, pokrytych pismem, które ze względu na kształt przypominający kliny nazwano pismem klinowym. Uczeni zajmujący się odczytaniem tekstów klinowych stanęli przed zagadką, brak bowiem było jakiegoś tekstu pomocniczego, który stanowiłby punkt zaczepienia i ułatwił przeniknięcie struktury pisma klinowego. Wprawdzie już w 1802 r. H. Grotefend odczytał poważną część znaków klinowych perskich, ale jego odkrycie nie dotarło do wiadomości badaczy zajmujących się tym problemem. Momentem zwrotnym, który przyspieszył odczytanie pisma klinowego, było odnalezienie w Behistun, na drodze z Babilonu do Ekbatany w Medii, wielojęzycznego napisu króla perskiego Dariusza I (522-485Ď). Dzięki żmudnym pracom porównawczym udało się około 1850 r. odczytać tekst perski, później akadyjski, w końcu elamicki tego napisu. W toku dalszych prac wykopaliskowych w Babilonii odnaleziono bardziej archaiczne teksty klinowe napisane w nieznanym języku, a nawet teksty z końca Iv tys. w piśmie obrazkowym, z którego później rozwinęło się pismo klinowe. Rezultatem tych badań było odkrycie nie znanego dotąd ludu Sumerów, w których języku spisane były najstarsze teksty. Prawdopodobnie pierwotne pismo obrazkowe uproszczono - często w widoczny sposób - w pismo klinowe na skutek zastosowania jako materiału pisarskiego glinianych tabliczek, które następnie wypalano. Analiza struktury pisma doprowadziła do stwierdzenia, że Sumerowie pierwsi zastosowali zasadę fonetycznego utrwalania mowy ludzkiej w formie sylab, zgłosek, wpływając, być może, na wytworzenie się elementów fonetycznych w późniejszym nieco piśmie egipskim. Obok znaków sylabicznych, zgłoskowych, posiadali Sumerowie znaki pojęciowe, ideogramy, wyrażające całe słowa. Okolicznością utrudniającą odczytanie pisma klinowego, z którą zetknęli się już uprzednio asyrologowie przy odczytywaniu pisma akadyjskiego, rozwiniętego z sumeryjskiego, było występowanie w nim zasady homonimii, polegającej na wieloznaczeniowości tych samych znaków. Liczba znaków, jakie stwierdzono u różnych ludów posługujących się pismem klinowym, była różna. Podczas gdy pismo Sumerów miało ok. 500 znaków, Semitów na terenie Mezopotamii ok. 300, u Persów przybrało ono charakter bardzo uproszczonego pisma fonetycznego, składającego się tylko z ok. 40 znaków. W każdym razie było to pismo trudne i w najstarszej swej formie dostępne tylko dla garstki pisarzy-specjalistów. Najstarsze kulturyŃ Mezopotamii W świetle ostatnich badań wykopaliskowych problem powstania najstarszych kultur nad Eufratem i Tygrysem wzbogacony został o nowe ustalenia. Proces zasiedlenia dolin tych rzek, zresztą nie na całej długości, a tylko w pewnych punktach, z których najważniejszy mieścił się nad dolnym biegiem Eufratu, nadto nad środkowym Tygrysem, stwierdzony został już w Vi tys. p.n.e. Prawdopodobnie z żyznych dolin gurskich zachodniego Iranu zaczęły grupy ludności schodzić w aluwialną dolinę rzek i w ciągu długiego czasu potrafiły tu sobie stworzyć warunki niełatwej zresztą egzystencji. Wobec bowiem małej ilości opadów z jednej strony, a sezonowych wylewów obu rzek niosących ogromne ilości mułu, przybierających niekiedy katastrofalne rozmiary z drugiej, narzuciła się ludności konieczność znalezienia właściwych form użytkowania ziemi. Podczas gdy nad bezdeszczowym Tygrysem trzeba było stworzyć system irygacyjny, którego znajomość wykształciła się najprawdopodobniej w Iranie czy Azji Środkowej, nad dolnym Eufratem trzeba było uciec się do budowania nietrwałych zresztą tam, wałów i grobli. Wymagały one, podobnie jak kanały irygacyjne, od ludności stałego czuwania nad ich funkcjonowaniem. Ten czynnik wywarł poważny wpływ na kształtowanie się społeczeństw i w jego następstwie do wytworzenia się zrębów organizacji państwowych. Najstarsze kultury Elamu Znacznemu poszerzeniu uległa w ostatnich dziesięcioleciach nasza znajomość kraju, występującego w tekstach klinowych z terenu Mezopotamii pod nazwą Elamu, leżącego na wschód od Dolnej Mezopotamii i zajmującego żyzne doliny rzeczne południowo-zachodniego Iranu. Tutaj już w Iv tys. p.n.e, jak zdaje się wynikać z obserwacji materiału pochodzącego z wielu ośrodków, głównie z Suzy, która miała przez tysiąclecia odegrać rolę ważnego centrum kraju, oraz z Czoga Zambil, doszło do ukształtowania się bogatej kultury promieniującej, jak wynika z badań ostatnich lat, daleko na wschód od Iranu. W rezultacie przemian, jakie tu się dokonały, doszło w Elamie wcześniej niż w Mezopotamii do wytworzenia się pierwszych organizmów państwowych, skupionych głównie około centrum w Suzie, odgrywającego nie tylko rolę administracyjną, ale i kultową. Proces ten uległ na przełomie Iv i Iii tys. p.n.e. załamaniu, jak to wynika z badań archeologicznych, tak że punkt ciężkości rozwoju społeczeństw tego regionu przeniósł się do Mezopotamii, w której w ciągu Iii tys. p.n.e. wykształciły się pierwsze państwa. Mezopotamia przed Sumerami Intensywnie prowadzone badania wykopaliskowe na terenie Mezopotamii pozwoliły odtworzyć etapy rozwoju społeczeństw zamieszkujących Dolną Mezopotamię. Etapy te wyznaczone są od Vi tys. p.n.e. rozwojem kultury a nazwane od głównych miejsc występowania najbardziej charakterystycznych znalezisk kulturami Ubajd (dawniej zwaną El Obejd), Uruk i Dżemdet Nasr. Cechą istotną tych kultur było stopniowe wytworzenie się osad typu miejskiego znanych w Iii tys., jak Ur, Uruk, Nippur i położonych bardziej na wschód Girsu i Lagasz. Prawdopodobnie nie było od Vi tys. na tym terenie poważniejszych migracji, stąd rosła liczba ludności, dla której rozwijające się rolnictwo, przynoszące dwa zbiory w ciągu roku, dostarczało środków utrzymania. Na tym etapie, ale jaką drogą, tego wobec braku źródeł nie da się ustalić, poczęła się wytwarzać władza państwowa, której zadaniem było czuwanie nad systemem irygacyjnym, osuszanie bagien, pokrywających jeszcze znaczną część obszaru, organizacja siły zbrojnej, zabezpieczenie ośrodka miejskiego przez budowę murów. Aczkolwiek w szczegółach procesu tego nie da się odtworzyć w pełni, to jeden element wysuwa się w powstających miastach wyraźnie na plan pierwszy w świetle materiału archeologicznego. Było nim powstanie świątyń, w ogóle ośrodków kultowych, z czym łączyło się znaczenie kapłanów. Aczkolwiek narastanie tego zjawiska da się stopniowo obserwować w fazach wymienionych kultur, to jednak nabrał on poważniejszych rozmiarów w Iii tys., w wyniku pojawienia się na tym terenie ludu, który zgodnie z powszechną opinią zaważył w sposób decydujący na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii, sięgając swymi wpływami daleko poza jej granice. Byli to Sumerowie. Aczkolwiek nauka, nie dysponując dawniej dostateczną liczbą źródeł, przyjmowała na tym terenie obecność Semitów, czego zresztą w pewnej mierze nie można i dziś wykluczyć, to jednak pojawienie się w Mezopotamii ok. 3000 r. Sumerów wycisnęło na przeszło tysiąc lat istotne piętno na stosunkach etnicznych tego kraju. Nie byli oni jednak najdawniejszą dającą się etnicznie określić ludnością Dolnej Mezopotamii, nazwy bowiem miejscowe zdają się wskazywać na łączność pierwotnej ludności z sąsiednim Iranem. Struktura więc etniczna Mezopotamii w pierwszym okresie jej historii, podobnie zresztą jak w dalszym przebiegu, była skomplikowana. Sumerowie i ich pochodzenie Odkrycie w tekstach z Tello (starożytnym Girsu, dawniej błędnie identyfikowanym z Lagasz) nieznanego języka, a następnie dalsze odkrycia w miastach Nippur, Uruk, Sippar i zwłaszcza Ur, zapoczątkowało nową erę w badaniach nad historią Mezopotamii i w ogóle Wschodu. Jak to wynika z bogatych prac wykopaliskowych podjętych w Lagasz i Ur, autorami tych tekstów byli Sumerowie, nazwa urobiona od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamię. Stworzyli oni wysoką kulturę; jej oddziaływaniu uległ cały starożytny Wschód. Niezwykle trudne było odczytanie pisma i zapoznanie się z językiem Sumerów. Mimo ponawianych prób nie udało się jeszcze powiązać go z żadnym ze znanych dotychczas języków; należy on do tzw. języków aglutynujących, w których zmiana czasu czy przypadku dokonuje się za pomocą luźno do tematu doczepionych cząstek. Doniosłość roli Sumerów na Wschodzie zwróciła uwagę badaczy na zagadnienie ich pochodzenia. Ponieważ język sumeryjski nie był w tej kwestii pomocny, próbowano na podstawie pozostawionej przez nich tradycji wyjaśnić ich pochodzenie. Pewne mity zdają się wskazywać na to, że etapem wędrówki Sumerów mogła być Zatoka Perska, wyspa Tilmun, dziś Bahrajn. Ostatnio większe nadzieje wiąże się z badaniami prowadzonymi nad tzw. kulturę Indusu. Wysuwane dawniej przypuszczenia, zresztą przyjmowane z dużą rezerwą, na temat łączności Sumerów z twórcami kultury Indusu o tyle zyskały dziś na wartości, że jej powstanie przesuwa się obecnie na Iv, a nawet V tys., co pozwala lepiej powiązać powstanie obu kultur. Wprawdzie pismo obrazkowe z terenu kultury Indusu nie zostało jeszcze odcyfrowane, ale czynione są próby wyprowadzenia Sumerów, na podstawie analizy językowej, z grup pamirsko-tybetańskich. Są to jednak na razie hipotezy, których weryfikacja nie będzie zapewne zbyt prędko możliwa, podobnie jak i inne, szukające dla Sumerów pierwotnych siedzib w Wietnamie. Dziś można tyle tylko stwierdzić, że Sumerowie nie należą do żadnej z grup etnicznych reprezentowanych na terenie Wschodu, jak Semici, Chamici czy Indoeuropejczycy. Społeczeństwo sumerów W świetle najstarszych zabytków materialnych i pisanych należy traktować Sumerów jako niezbyt liczną grupę ludnościową, która dzięki wysokiej kulturze, w toku być może pokojowej infiltracji, zawładnęła Dolną Mezopotamią, wchłonęła częściowo dawną ludność współżyjąc z ludnością semicką napływającą z Syrii, gdzie już również w Iii tys. p.n.e. wytworzyła wysoką kulturę. Odtworzenie postępującego procesu przemian społecznych, wiążących się z zasiedleniem Mezopotamii i koniecznością utrzymania i konserwacji systemu irygacyjnego, nie jest dziś jeszcze możliwe. Cechą istotną tego procesu był stopniowy rozkład ustroju rodowego, wytworzenie się gminy wiejskiej, w której już w Iii tys. doszło do powstania własności prywatnej, będącej w posiadaniu zarówno drobnych rolników, jak i wielkich posiadaczy ziemskich. Prawdopodobnie wcześniej już na plan pierwszy w tworzących się ośrodkach miejskich, zyskujących przewagę nad gminami wiejskimi, wysunęła się świątynia, która stała się nie tylko centrum kultowym, ale również politycznym i gospodarczym miasta, a najwyższy kapłan zapewnił sobie władzę zwierzchnią. Choć procesu tego nie da się w szczegółach zrekonstruować i nie ma pewności, czy występował on na całym obszarze Sumeru, to jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, która podobnie jak poprzednia rewolucja agrarna, dokonała się na Bliskim Wschodzie, wyznaczając mu prymat w tych ważnych składnikach postępującego procesu historycznego. Świątynia miasta sumeryjskiego nie służyła wyłącznie kultowi. W niej skupiały się liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak również zależna ludność, której byt był z nią najściślej związany. Z niej rzemieślnik otrzymywał surowiec, do niej oddawał gotowy produkt, podobnie jak rolnik płody rolnicze, tutaj składał towary kupiec, który w służbie świątyni odbywał dalekie podróże. Zjawiska te tłumaczą wzrost znaczenia króla-kapłana, wyodrębnienie się jego i jego rodu ze wspulnoty, do której stopniowego upadku przyczyniła się też wielka własność prywatna. Społeczeństwo Sumerów w swej wczesnej fazie charakteryzuje się więc istnieniem dużego zróżnicowania społecznego, jak bowiem wynika z dokumentów kupna i sprzedaży istnieli bogaci właściciele ziemscy i drobni rolnicy. Gospodarka Sumerów Dzięki dużej liczbie dokumentów można odtworzyć dość dokładnie stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła, z czym wiązał się rozwój systemu irygacyjnego. Otwarcie jakiegoś szczególnie pożytecznego kanału było ważnym wydarzeniem w życiu gminy czy państwa, w dokumentach też często znajdują się o tym wzmianki. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spadał na chłopa, ulegały one bowiem ciągłemu zamulaniu gliną. Źródła nie przekazały informacji dotyczących wysokości zbiorów, ale musiały być one znaczne, skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskiej żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej. Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się szczególnie w budownictwie. Trudno powiedzieć, czy ich pomysłem było formowanie cegły z gliny, ale w każdym razie rozwinęli produkcję cegły do ogromnych rozmiarów. Początkowo do budowy używano cegieł świeżych, później zaczęto je suszyć na słońcu lub wypalać. Znaczną pomysłowość okazali Sumerowie w dziedzinie rzemiosła, między innymi ok. 3000 r. wynaleźli koło garncarskie, jak również koło do wozu, uzyskując zwrotny, zaprzężony w parę wołów środek transportu. Wiele przemawia za przypuszczeniem, że ich wynalazkiem był aliaż miedzi i cyny, metali uzyskanych z pobliskiego Iranu, znany pod nazwą brązu. Świadectwem wysokiej kultury materialnej Sumerów było wynalezienie kolorowego szkła, a szczególny podziw budzi i dziś jeszcze ich sztuka złotnicza, o czym świadczą wyroby ze złota, miecze, puchary, ozdoby znalezione w grobowcach z Ur przez L. Woolleya. Sumerowie prowadzili rozgałęziony handel, sięgając do doliny Indusu, gdzie znaleziono przedmioty pochodzenia sumeryjskiego datowane na połowę Iii tys. Nie można jeszcze dziś stwierdzić, czy kierował się on tam drogą lądową przez Iran, czy też, co jest bardziej prawdopodobne, drogą morską. Na zachód dotarły wpływy sumeryjskie do granic Azji Mniejszej; występują one również na obszarze Egiptu, zwłaszcza w okresie poprzedzającym zjednoczenie kraju oraz za czasów pierwszych dynastii. Państwo Sumerów Rysem charakterystycznym stosunków politycznych u Sumerów było rozbicie polityczne, brak scentralizowanego, obejmującego cały zasiedlony przez nich obszar państwa. Jak daleko można sięgnąć w głąb ich historii podzieleni byli na miasta-państwa, w których rządzili kapłani z tytułem en lub ensi (dawniej ten termin czytano patesi). Sami nosiciele najwyższej władzy używali terminu lugal - król. W ich rękach skupiała się cała władza administracyjna, wojskowa, sądownicza. Był to więc ustrój teokratyczny. Stopniowo, w nie dających się wyjaśnić okolicznościach, wyodrębniła się władza naczelnika wojskowego, czego widomym dowodem było pojawienie się w miastach sumeryjskich odrębnego od okręgu świątynnego pałacu. Silniejsze ośrodki miejskie podbijały słabsze, a łupy przypadały naczelnikowi i wojownikom, tworzącym arystokrację, podporę władzy naczelnika. Źródła rodzime potwierdziły niesłusznie dawniej kwestionowane informacje Berossosa, że osiągnąwszy władzę w mieście rodzinnym owi naczelnicy poczęli dążyć do zapewnienia sobie przewagi nad całym krajem Sumerów, zakładając krótkotrwałe zresztą dynastie. Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania 1 dynastii z Ur ok. 2500 r. Z tego okresu pochodzą słynne z bogactw grobowce królów-kapłanów odnalezione przez L. Woolleya. Świetność ta jednak była krótkotrwała. Powtarzające się bowiem walki między miastami sumeryjskimi, których władcy dążyli do zapewnienia sobie hegemonii w Sumerze, osłabiły pozycję polityczną Sumerów na rzecz Semitów, których nazywamy od ich głównego ośrodka Akad - Akadami. Z ich dojściem do znaczenia rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów, który z początkiem Ii tys. p.n.e. był już faktem. Dlatego też zniknęła pamięć o ich istnieniu i osiągnięciach, i dopiero nauka na przełomie Xix i Xx w. przywołała ich do życia. Wierzenia religijne Sumerów Życie Sumerów rozwijało się pod przemożnym wpływem religii, wiary w siły natury, czczonej pod postacią demonów. W toku tysiącletniej historii przeszli Sumerowie znaczną ewolucję religijną. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo miejskie, później doszli do wytworzenia całego panteonu bóstw, którym budowano ogromne świątynie znane już w Iv tys. Przy nich wznoszono wielostopniowe wieże o niejasnym przeznaczeniu, tzw. zigguraty; one też służą za wzór opowieści o "Wieży babilońskiej", znanej ze Starego Testamentu. Budowa świątyń była głównym wydarzeniem życia społeczności sumeryjskiej. Szczególnie czcili Sumerowie bóstwa płodności, boską parę, znaną pod różnymi nazwami, najczęściej jako bogini Inanna i jej męski partner Dumuzi. Po jesiennym zejściu do świata podziemnego mieli oni powracać na wiosnę, a święto to czcili Sumerowie uroczystościami zwanymi świętymi zaślubinami, symbolizującymi odrodzenie się natury. Prawdopodobnie masowe groby z Ur są ilustracją wierzeń Sumerów, jednak nie można z całą stanowczością stwierdzić, że Sumerowie dobrowolnie szli na śmierć, raczej mamy tu do czynienia z mordem. Można jednak przypuszczać, że ta forma kultu nie była powszechna. Literatura sumeryjska Potrzeby życia codziennego, gospodarki wymagały wykształcenia pisarzy w specjalnych szkołach. Ogromna liczba dokumentów treści gospodarczej świadczy o wczesnym rozpowszechnieniu się sztuki pisarskiej u Sumerów. Szczególną wagę mają jednak epopeje treści mitologicznej, mówiące o stworzeniu świata, bogów, poruszające po raz pierwszy w dziejach ludzkości problemy życia i śmierci w poemacie o półbogu-półczłowieku Gilgameszu, w którym zachowała się najwcześniejsza wersja o potopie, przejęta, jak się zdaje, później przez pisarzy biblijnych. Niewątpliwie z podłoża sumeryjskiego wyrósł poemat Enuma elisz pochodzący dopiero z Xviii w. p.n.e. Z praktycznych potrzeb regulowania życia, bardzo już w czasach sumeryjskich rozwiniętego, zrodziły się kodeksy prawne, najwcześniejsze, jak dotąd, znane przykłady tego gatunku w dziejach. Po Urukaginie, pierwszym reformatorze społecznym w dziejach, połowa Iii tys., jako prawodawcy znani są Urnammu, Xxii w., Lipitisztar, Xix w. Bardzo bogata spuścizna Sumerów, ustawicznie pomnażana zresztą przez nowe znaleziska, wywarła ogromny wpływ na późniejszą literaturę Wschodu. Pierwsze państwoŃ semickich Akadów Aczkolwiek nie jest dotąd w pełni wyjaśniona kwestia obecności plemion semickich w Mezopotamii, to jednak panuje obecnie dość uzasadnione przekonanie, że stanowiły one część jej ludności w dobie rozkwitu państw sumeryjskich. Coraz mniej bowiem danych przemawia za dawniej przyjmowaną hipotezą o nagłym najściu Semitów, jakby w postaci jakiejś fali na teren Mezopotamii. Dzięki bowiem ostatnim badaniom wykopaliskowym podjętym na pograniczu Syrii i Mezopotamii, głównie w Ebla (Tell Mardich) i wcześniejszym w Mari (Tell Hariri nad środkowym Eufratem), uzasadniony jednak wydaje się wniosek o migracji Semitów do Mezopotamii już u schyłku Iv i z początkiem Iii tys. p.n.e. z siedzib położonych prawdopodobnie na obszarach między Syrią a Mezopotamią. Przeniknęli oni posuwając się wzdłuż Eufratu w głąb kraju Sumerów, którzy po ciężkich walkach, o czym świadczą zachowane zabytki, zdołali uzyskać nad nimi przewagę, choć ich w pełni nie zlikwidowali. Zresztą napływ nowych plemion zasilał starszą osiedloną tu ludność semicką. Utrzymujący się do niedawna pogląd o prymitywizmie Semitów w porównaniu z wyżej od nich stojącymi Sumerami zdaje się nie odpowiadać prawdzie. Wykopaliska bowiem w Mari i Ebla (od 1964 r.) odsłoniły wielkie założenia pałacowe oraz archiwa z ogromną liczbą tabliczek w piśmie klinowym, spisanych częściowo w języku sumeryjskim, częściowo semickim, a te czynniki pozwalają na odmienne ujęcie stosunku Semitów i Sumerów. Ci ostatni, być może wyczerpani nieustannymi walkami i w następstwie rozbicia politycznego, nie mogli przeciwstawić się Semitom, którzy pod wodzą Sargona (Szarrukina) z Akadu, ok. 2316-2280 r. p.n.e., dysponując nowym uzbrojeniem - łukiem, narzucili swą supremację Sumerom tworząc pierwsze wielkie semickie państwo w Mezopotami. Sargon sięgnął,jeśli można ufać późnym tekstom, do Syrii, Azji Mniejszej, Elamu, nawet na Cypr. Nie było to jednak jeszcze scentralizowane państwo, w większości wypadków Sargon pozostawił pokonanym ich władców. Politykę zdobywczą Sargona kontynuował Naramsin, któremu dopiero po ciężkich walkach udało się zdobyć i zniszczyć Ebla. W świetle dokumentów znalezionych w Ebla odmiennie rysuje się rola Semitów ok. połowy Iii tys. p.n.e. Wynika z nich, że władcy Ebla na pewien czas rozciągnęli swą władzę na miasto Akad, które (jego dynastia) uchodziło dotąd za jedynego, liczącego się reprezentanta Semitów w tym czasie. Tryumf Naramsina przypieczętował przewodnią rolę Akadów, jego tytuł - pan świata, czterech stron świata - stał się odtąd na tysiąclecia wyrazem zdobywczych aspiracji władców przednioazjatyckich, przekreślając dawny partykularyzm sumeryjski. Panowanie Akadów, których język przetrwał ich rządy i stał się językiem międzynarodowym na Bliskim Wschodzie aż niemal do schyłku I tys. p.n.e., nie trwało długo. Padli oni ofiarą najazdu górskiego plemienia Gutium (Kuti), zamieszkującego zachodnie krawędzie gór Iranu, ale cios zadany przez nich Akadom pozwolił Sumerom ok. r. 2100 raz jeszcze na krótkotrwały renesans, ponieważ ich wysoka kultura zapewniła im przewagę nad góralami. Okres sumero-akadyjski,Ń 2100-1900 Renesans Sumerów był niewątpliwie konsekwencją ich przewagi kulturalnej, jednak dwuwiekowy okres panowania Semitów nie pozostał bez wpływu, element bowiem semicki wszędzie, np. w języku, w religii, pozostawił tak silne ślady, że okres ten nosi w źródłach nazwę okresu sumero-akadyjskiego, sam zaś kraj określany jest nazwą oddającą tę dwoistość, tj. Sumero-Akad. Na plan pierwszy wysunęło się znów miasto Ur (Iii dynastia), szczególnie jednak dobrze znana jest historia miasta Lagasz, którego ensi Gudea, dzięki swym licznym posągom i pozostawionym napisom, stał się jedną z najlepiej znanych postaci z kręgu sumeryjskiego. Procesem, który daje się wyczytać ze źródeł, jest teraz stałe słabnięcie żywiołu sumeryjskiego. Na terenach peryferyjnych powstały nowe ośrodki polityczne, zrodziły się nowe siły, które zaczęły przenikać na teren Sumero-Akadu i niszczyć go. Należą do nich Elamici, lud nie znanego bliżej pochodzenia. Poczęło się również formować państwo asyryjskie około miasta Assur; do wielkiego znaczenia doszło także państwo semickie z siedzibą w Mari, którego wielki pałac, zawierający ogromne archiwum tekstów klinowych (ok. 20 tys. tabliczek), niedawno został odkopany. Z tekstów klinowych znalezionych w Ebli wynika, że już w drugiej połowie Iii tys. p.n.e. Mari odgrywało ważną rolę w rozgrywkach między ówczesnymi potęgami, mianowicie Eblą w Syrii i Akadem w południowej Mezopotamii. Rozkład państwa Sumerów,Ń początki Asyrii W świetle nowych źródeł pisanych, głównie z Mari, z wykopalisk w Azji Mniejszej i na podstawie nowej chronologii, można odtworzyć etapy postępującego rozkładu Sumerów i tworzenia się nowych stosunków politycznych w Mezopotamii. Obok Elamu, który podbił część Sumero-Akadu, do dużego znaczenia doszło państwo asyryjskie. Miasto Assur, zasiedlone pierwotnie przez ludność pochodzenia huryckiego, opanowane zostało później przez semickich Akadów, wreszcie przez nowych semickich przybyszów, Amorytów. O osiągnięciach państwa asyryjskiego w okresie tzw. Starego Państwa świadczą dokumenty odkryte w czasie badań wykopaliskowych w środkowej Azji Mniejszej, tzw. tabliczki kapadockie. Z tekstów tych wynika, że w Xix-Xvii w. istniały w Azji Mniejszej kolonie kupców asyryjskich, którzy wyroby rzemiosła asyryjskiego zamieniali na miejscowe surowce. Asyria musiała być bardzo silnym państwem, skoro zapewniła parowiekowe istnienie tych kolonii w tak odległych stronach. Do wielkiej potęgi doszła Asyria za rządów Szamszi-Adada I (ok. 1748-1716Ď), który podbił nawet miasto Mari. Najazd semickich AmorytówŃ i powstanie państwaŃ starobabilońskiego Słabnącym Sumerom, na których ziemiach toczyły się ustawiczne walki, ostateczny cios zadali nowi przybysze semiccy, Amoryci, którzy od początku Ii tys. poczęli się pojawiać na obszarze Mezopotamii. Początkowo politycznie bez większego znaczenia, skupili się około miasta Babilonu, dotąd nie odgrywającego poważniejszej roli w historii Sumero-Akadu. Dzięki nowym źródłom można stwierdzić, że walka o panowanie na terenie Sumero-Akadu długo się ważyła; uczestniczyli w niej zarówno Amoryci, jak i Elamici, Asyryjczycy, Mari i Babilon. Ostatecznie zwycięzcą z tych zapasów wyszedł Hammurapi, władca Babilonu. Jednakże wbrew dawniejszym poglądom, skorygowanym przez nowe źródła, kilkadziesiąt lat swego panowania (1728-1686Ď) poświęcić musiał Hammurapi na walkę z Elamitami, z Asyrią, którą podbił, oraz z państwem Mari; dziś jeszcze można oglądać zniszczenia, jakich dokonały w tym mieście wojska Hammurapiego. Ostatecznie cała prawie Mezopotamia została włączona w obręb jego monarchii, a stolica państwa, Babilon, stała się głównym centrum kulturalnym i gospodarczym Wschodu. Zagłada Sumerów Rezultatem podboju Sumero-Akadu przez semickich Amorytów było ostateczne wchłonięcie Sumerów przez Semitów. Trwający od wieków proces został w ten sposób zakończony, a stało się to w tak odległym czasie, że żadne wiadomości nie utrwaliły tego historycznie ważnego faktu i trzeba było dopiero badań wykopaliskowych, by odkryć na nowo Sumerów i ich kulturę. W dobie Hammurapiego byli już oni osłabieni i zniknęli nie stawiając poważniejszego oporu. Język ich, używany jedynie w obrzędach religijnych, komentowany był następnie i spisywany w słownikach, które objaśniały i tłumaczyły terminy sumeryjskie na języki semickie; tej też okoliczności zawdzięcza nauka odcyfrowanie tekstów sumeryjskich. Całą kulturalną spuściznę Sumerów przejęli i rozwinęli nowi przybysze, Amoryci, których jednak uważać należy za mniej twórczych od ich semickich poprzedników, Akadów. Państwo i społeczeństwoŃ babilońskie w dobieŃ Hammurapiego Liczne dokumenty klinowe pochodzące z okresu rządów Hammurapiego, jego korespondencja z urzędnikami, teksty gospodarcze, a zwłaszcza odkryty w czasie badań wykopaliskowych w Suzie (Elam) w 1902 r. kodeks umożliwiają skreślenie obrazu państwa i społeczeństwa babilońskiego w tym czasie. Zapewniwszy ostateczne zwycięstwo Semitom w Sumero-Akadzie stworzył równocześnie Hammurapi scentralizowane państwo, likwidując dawne, trwające przeszło tysiąc lat rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy, Babilonu, którego semicki bóg Marduk miał wyprzeć odtąd bogów sumeryjskich i stać się widocznym symbolem zwycięstwa Semitów. Elementem przyspieszającym zjednoczenie kraju miało być skodyfikowanie istniejącego dotąd w różnych miastach sumeryjskich prawa zwyczajowego. Zdaje się jednak, że rola tego kodeksu, zwłaszcza po śmierci Hammurapiego, nie była zbyt wielka. W świetle paragrafów kodeksu Hammurapiego i nieco wcześniejszego (Xix w.) kodeksu Bilalamy z Esznunny (północna Babilonia) można sobie wyrobić przybliżony pogląd o przeobrażeniach, jakim uległo z początkiem Ii tys. społeczeństwo babilońskie. Było ono rozbite na klasy wolnych, pośrednich (muszkenu) i niewolników, choć w szczegółach, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. pośrednich, sytuacja nie jest jasna. Nie ulega wątpliwości znaczny rozwój niewolnictwa. Niewolników dostarczały wojny, znana była np. niewola za długi, często też praktykowano sprzedaż dzieci. Upośledzenie tej klasy społecznej wynika ze znacznie gorszego traktowania jej przez ustawodawstwo. W kodeksie Bilalamy mowa jest nawet o środkach, jakie należy zastosować w wypadku ucieczki niewolników. Gospodarcze znaczenie niewolników nie było jednak wielkie. Największą ich liczbę zatrudniał król dla różnorakich posług w pałacu, stąd też używa się dla tego typu niewolnictwa, występującego w historii Wschodu, nazwę pałacowego. Polityka gospodarczaŃ Hammurapiego Powstanie scentralizowanego państwa, stworzenie jednolitego obszaru gospodarczego ożywiło gospodarkę babilońską, o czym świadczą dokumenty klinowe o treści gospodarczej. Obok wielkiej własności ziemskiej, nie przystosowanej do ówczesnego poziomu środków produkcyjnych, a więc mało rentownej, istniała własność królewska, tzw. pałacowa. Z niej drobne parcele, tzw. pola żywienia, przeznaczone były dla różnych kategorii pracowników administracji, służby pałacowej, część zaś ziemi królewskiej wypuszczano w dzierżawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny. By zwiększyć obronność państwa stosował też Hammurapi kolonizację wojskową, nadzielając bezrolnych ziemią z obowiązkiem służby wojskowej. Przywiązywał on ogromną wagę do budowy i utrzymywania w nienagannym stanie kanałów. Prace te ciążyły przede wszystkim na chłopach, dla których dalszym obciążeniem była służba wojskowa, częsta wobec nieprzerwanych wojen, jakie toczył Hammurapi. Upadek dynastii Hammurapiego Uważna analiza źródeł pochodzących z okresu rządów Hammurapiego pozwala wykryć pewne oznaki słabości państwa, które nie reprezentowało takiej siły, jak dawna monarchia akadyjska. Być może przyczyn osłabienia roli politycznej Babilonii na prawie tysiąclecie szukać należy w pogarszającej się ekonomicznej sytuacji chłopów, wywołanej w dużej mierze postępującym zasoleniem wody rzecznej, którą - ze względu na brak deszczów w tej części Mezopotamii - wyłącznie posługiwali się do nawadniania pól. Nie jest też wykluczone, że jedną z przyczyn wzrostu znaczenia Asyrii, która teraz usamodzielniła się, by od drugiej połowy Ii tysiąclecia wysunąć się na plan pierwszy w Mezopotamii, upatrywać należy w stosunkowej obfitości deszczów, uniezależniających gospodarkę rolną Asyryjczyków od wody rzecznej. Obok Asyrii usamodzielniła się również południowa Babilonia, tzw. kraj nadmorski, tworząc państwo pod własną dynastią, władcy babilońscy zaś musieli toczyć ciężkie boje z napierającymi z gór Iranu plemionami, zawsze chciwymi łupu w bogatych miastach Mezopotamii. Osłabionemu państwu decydujący cios zadała wielka wyprawa, którą podjął król państwa Hetytów w Azji Mniejszej, Mursilis. Miasto Babilon zostało zdobyte i złupione, wkrótce zaś po wycofaniu się wojsk hetyckich Babilon wpadł w ręce górskiego plemienia Kasytów, mieszkających w Iranie, którzy utrzymali się w jego posiadaniu przez kilka wieków (ok. 1539-1160Ď). Wydarzenia te, podobnie jak wcześniejszy najazd Hyksosów na Egipt, pozostawały ze sobą, jak się zdaje, w związku i były zapowiedzią nowego etapu w dziejach zarówno Azji Przedniej, jak i Egiptu. + Rozdział drugi.Ń Egipt Warunki naturalne Nazwą Egipt, wywodzącą się ze staroegipskiego kemi (czarna ziemia, muł nilowy) obejmowano obszar ok. 1 mln km¬ó;¦Ď, zamknięty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie M. Czerwonym, na południu I Kataraktą, na północy wreszcie rozlewiskiem Delty Nilu sięgającym M. Śródziemnego. Drobny jednak tylko procent tego obszaru, bo ok. 30 tys. km¬ó;¦Ď, zajęty był pod uprawę, prawie wyłącznie w dolinie Nilu, której szerokość miejscami, np. koło Asjut, zawęża się do samego koryta rzecznego, miejscami zaś przybiera znaczniejsze rozmiary, dochodząc od kilkuset metrów do kilku, a wyjątkowo, jak pod Edfu, do kilkunastu kilometrów szerokości, by dopiero w Delcie przybrać poważniejsze rozmiary. Nil więc, główna arteria komunikacyjna, dzięki wylewom wyznaczał charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny, tj. Deltę, i Górny, tj. wąską dolinę biegnącą od I Katarakty aż do nasady Delty. Obok tych dwóch podstawowych części mniejszą rolę odgrywały zachodnie oazy, ważne jednak ze względu na kwitnącą w nich, podobnie jak w Delcie, hodowlę bydła. Natomiast pas gór w Pustyni Arabskiej dostarczał Egiptowi przede wszystkim złota i miedzi, podstawowych surowców, którym Egipt zawdzięczał głównie przez tysiąclecia swą dominującą pozycję polityczną, gospodarczą i kulturalną. Z doliny Nilu biegły na wschód drogi karawanowe łączące Egipt z półwyspem Synaj, ważnym ze względu na eksploatowane tam pokłady miedzi, a dalej z Palestyną, drogą zaś morską z Fenicją, eksporterem drzewa cedrowego z Libanu, szczególnie ważnego dla pozbawionego w ogóle drzewa Egiptu. Z środkowej części Egiptu, z Koptos, biegła ważna droga łącząca go z M. Czerwonym, a dalej z Arabią i być może z Zatoką Perską. Brak było w Egipcie rudy żelaznej, co niewątpliwie przyczyniło się do osłabienia jego pozycji na Wschodzie od ok. 1000 r. p.n.e., obfitował natomiast w surowce kamienne, wapień, piaskowiec, granit, alabaster, które znalazły szerokie zastosowanie w budownictwie. Pismo i jego odczytanie Znajomość historii Egiptu opierała się początkowo na późnych i legendarnych informacjach pisarzy greckich (Herodot V w. p.n.e., Diodor I w. p.n.e.) oraz na fragmentarycznie zachowanym dziele kapłana egipskiego Manetona z Iii w. p.n.e., piszącego po grecku, od którego przejęto schematyczny, ale wygodny podział historii Egiptu na 30 bądź, zgodnie z późniejszą wersją, 31 dynastii. Wyprawa Napoleona do Egiptu oznaczała punkt zwrotny w badaniach nad historią nie tylko Egiptu, ale i Wschodu. Po raz pierwszy zetknęli się uczeni europejscy na wielką skalę z zabytkami materialnymi i pisanymi Egiptu, budząc nie wygasłe po dziś dzień zainteresowanie historią tego kraju. Badania nad przeszłością Egiptu hamowała nieznajomość budowy pisma egipskiego, nie znano też języka, w którym były spisane teksty. W źródłach greckich zachował się schematyczny podział pisma egipskiego na trzy gatunki: hieroglify (pismo święte) o charakterze obrazkowym, używane do celów monumentalnych, a powstałe ok. 3000 p.n.e., pismo hieratyczne (kapłańskie) z tego samego czasu, będące uproszczeniem hieroglifów, używane głównie na papirusach, oraz pismo demotyczne (ludowe) z I tys. p.n.e., będące uproszczeniem pisma hieratycznego. W Ii w. n.e. chrześcijanie egipscy, Koptowie, stworzyli jeszcze jeden gatunek dodając do alfabetu greckiego kilka specjalnie stworzonych znaków, ażeby oddać nimi dźwięki, dla których nie było odpowiednika w alfabecie greckim. Wraz z postępem chrystianizacji Egiptu zanikła umiejętność pisania i czytania starych tekstów- ostatni napis hieroglificzny pochodzi z Iv w. n.e. - tak że już w starożytności miano mylne wyobrażenie o strukturze pisma egipskiego. Pierwsze próby podjęte w Xvii w. przez jezuitę Atanazego Kirchera, podobnie jak i dalsze, dawały fantastyczny obraz struktury pisma, przypisując poszczególnym znakom niezwykle zawiłe, symboliczne znaczenie. Momentem przełomowym dla rozwiązania zagadki pisma egipskiego było znalezienie w czasie ekspedycji napoleońskiej w miejscowości Rosetta pod Aleksandrią kam... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Wątki
|