|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jędrzej Giertych
WSPOMNIENIA OCHOTNIKA
1920 roku
1958 Paryż Odbitka z „Horyzontów”
Dawne to już dzieje. W tym roku mija 38 lat. Blisko 40. Tyle mniej więcej, ile dzieli datę mojego urodzenia od powstania styczniowego. Wojna dwudziestego roku to dla mnie wspomnienie tak żywe, jak wczoraj. A przecież dla dzisiejszej dziatwy to fakt równie daleki, jak dla mnie powstanie styczniowe: legenda znana z opowiadań starców. Może i ci starcy, co mi o powstaniu opowiadali, nie byli jeszcze takimi starcami? Bo ja się zgoła starcem nie czuję i w razie potrzeby gotów jestem pójść na trzecią w życiu wojnę. Istnieje dziwna ciągłość miedzy pokoleniami. Każda generacja zna swoje własne dzieje z osobistego doświadczenia i dzieje pokolenia poprzedniego – z opowiadań. Żywa tradycja, z pokolenia na pokolenie, spina w jedną całość historię narodu. Moje dzieci znają moje wspomnienia z 1920 roku z moich opowiadań, ale wspomnień tych dotąd nie opisałem. Spisałem je wprawdzie w grubym zeszycie zaraz jesienią 1920 roku, ale nie pamiętam, co się z tym zeszytem stało; nie zaglądałem potem do niego. Myślę, że spalił się wraz z moim mieszkaniem, biblioteką i papierami w powstaniu warszawskim. Jakoś jednak przyszła mi teraz ochota, by te wspomnienia utrwalić na papierze. Nie w ten sposób, jak to zrobiłem przed laty; na pół dziecinnie, dzień po dniu. Opisać tak, jak je pamiętam jako człowiek dorosły. Oto te wspomnienia.
1. Wstąpienie do wojska
W okresie inwazji bolszewickiej miałem lat siedemnaście i pół. Inwazja wypadła na okres moich wakacji między siódmą i ósmą klasą. Od jesieni 1919 roku mieszkałem w warszawie i tam chodziłem do siódmej klasy gimnazjum, ale inwazja nie zastała mnie w mieście. Jako harcerz wybrałem się z grupą kolegów na wycieczkę po pół roku przedtem odzyskanym przez Polskę Pomorzu. Zwiedzaliśmy najpierw serię miast pomorskich, jeżdżąc od jednego do drugiego koleją, a potem ruszyliśmy pieszym marszem przez Pojezierze Kaszubskie ku wybrzeżu i potem wzdłuż wybrzeża ku samej północy. Gazet w drodze prawie nie czytaliśmy. Ludzie mówili nam o walącym się na Polskę najeździe, ale puszczaliśmy to mimo uszu. Mieliśmy potem wsiąść udział w jakiejś pracy pomocniczej w Ziemi Malborskiej w zamku z mającym się tam w dniu 11 lipca odbyć plebiscytem. Odbyliśmy w tym celu, jeszcze w czasie roku szkolnego, specjalny kurs wieczorowy w Warszawie. Na terenie plebiscytowym mieliśmy być tylko przez kilka dni, w najgorszym okresie kampanii przedwyborczej. W wyznaczonym tam Terminie zjawialiśmy się w Tczewie, skąd miano nas skierować na miejsce. Powiedziano nam tam jednak, że nie będzie potrzeby. Wobec ogłoszenia przez rząd polski, że Polska prawomocności plebiscytu nie uznaje, polska kampania plebiscytowa zostaje zredukowana do minimum i szereg poczynań przed plebiscytowych ulega likwidacji. Czekaliśmy w Tczewie kilka dni na ewentualne dalsze zlecenia, a potem – bodaj nazajutrz po plebiscycie – rozjechaliśmy się każdy w swoja stronę.
Ja wróciłem do Warszawy.
Dopiero w Warszawie zdałem sobie w całej pełni sprawę z tego, jaka jest sytuacja wojenna.
Na murach w Warszawie rozklejony był wielki kolorowy afisz o bardzo sugestywnym rysunku. Przedstawiał on cienki mur na który napiera wielki tłum białych mar, jakby falanga trupów, i usiłuje go przewrócić, a dopiera go od wewnątrz z wysiłkiem dwóch żołnierzy w polskich mundurach. Napis na afiszy brzmiał: „Na front! Wszystko dla frontu! Wszyscy na front!”. Rząd ogłosił wezwanie do ludności męskiej, wzywając do natychmiastowego, zgłaszania się na ochotnika w szeregi wojska. Wezwanie to zostało przez ludność zrozumiane. Kto żyw, zgłaszał się do szeregów. Biura werbunkowe w postaci stolików, przy których można się było zapisać, stały na rogach ulic. W całym mieście odbywały się wiece i zebrania, na których generał Józef Haller, powołany na komendanta tworzącej się Armii Ochotniczej, przemawiał, wzywając do zgłaszania się. Byłem na takim zebraniu, złożonym z harcerzy, zwołanym przez Naczelnictwo harcerskie na podwórzu domu, w którym miało ono swoją siedzibę. Było to zebranie krótkie. Przemawiał któryś z działaczy harcerskich, a potem przyjechał na chwilę generał Haller i też do zgromadzonych w kilku słowach przemówił. Było rzeczą jasną, że trzeba wstąpić do wojska. Oświadczyłem to matce i matka zgodziła się w tym ze mną. Nie chciała jednak decydować bez ojca. Prosiła mnie, bym ze zgłoszeniem się do wojska zaczekał kilka dni, bo ojciec wyjechał za interesami na prowincję i za kilka dni wróci. Czekałem więc kilka dni, coraz więcej się niecierpliwiąc. Widziałem, jak potężniał w Warszawie – i z pewnością w całym kraju – nastrój determinacji stawienia najazdowi skutecznego odporu. Któregoś dnia, niespodziewanie, zjawił się w naszym mieszkaniu wieczorem mój stryjeczny brat, Jerzy Giertych, nie mający jeszcze lat szesnastu harcerz i uczeń gimnazjalny z miasteczka Gostynina. Ubrany był w mundur harcerski. Powiedział nam, ze zgłosił się do wojska wraz z grupą harcerzy gostynińskich i grupa ta przyjechała dzisiaj do Warszawy i umieszczona została w koszarach w Cytadeli. Pozwolono im wieczorem wyjść na kilka godzin do miasta. Nie wydano im żadnych przepustek; przy bramie cytadeli mieli się legitymować tylko legitymacjami harcerskimi. Doszedłem do wniosku, że dłużej zwlekać z wstąpieniem do wojska nie mogę i powiedziałem to matce. Matka przyznała mi rację. Były wakacje i nie miałem kontaktu ze swoją drużyną harcerską i ze swoją szkołą. Zresztą, mieszkałem w Warszawie dopiero od roku i nie byłem ze swoim środowiskiem szczególnie zżyty. Uznałem, że najlepiej zrobię, idąc do wojska nie wraz z moimi własnymi kolegami, lecz z kuzynem Jerzym i jego grupą. Przebrałem się w mundur harcerski, spakowałem plecak, przytroczyłem do niego dwa koce i po kolacji pożegnałem się z matką i wyszedłem z domu wraz z Jerzym. Pojechaliśmy do Cytadeli tramwajem. Był już dość późny wieczór, ale godzina nakazanego Jerzemu powrotu nie była jeszcze przekroczona. Tramwaj - i inne jadące ku Cytadeli tramwaje – pełne były harcerzy z mazowieckich i kujawskich miasteczek, którzy wszyscy teraz przebywali jako ochotnicy w Cytadeli i korzystali w tym samym czasie z prawa wyjścia na miasto. Wchodząc do cytadeli po prostu okazałem w bramie moją legitymację harcerską. Nikt się mnie o nic więcej nie pytał. Pierwszy raz w życiu przekraczałem mury cytadeli, jeszcze przed kilku laty groźnego ośrodka zaborczej władzy nad Polską, najpierw rosyjskiej, a ostatnio niemieckiej. Byłem zdziwiony, widać, że to jakby całe miasto, złożone z ulic, zieleńców, szeregu bloków koszarowych. Cicho było w tym mieście, tylko liczne, młode kroki dudniły po bruku. Jerzy prowadził mnie do bloku, w którym umieszczono harcerzy gostynińskich. Budynek był mroczny, ponury i ciemny. Pachniało w nim wilgocią. Weszliśmy po obszernych, ciemnych schodach na piętro. Z długiego korytarza drzwi wiodły do ogromnej sali, z której ścian sypał się tynk. Nie było w niej żadnych mebli, tylko na ziemi leżały w kilku szeregach liczne sienniki. Jerzy wskazał mi pusty siennik obok siebie. Bez słowa zdjąłem plecak, położyłem go sobie pod głowę, położyłem się na sienniku sam i nakryłem się przyniesionymi ze sobą kocami.
WYSZKOLENIE WOJSKOWE
Nazajutrz Jerzy zapoznał mnie ze swoimi kolegami. Uradziliśmy, że nie będę nic mówił, iż jestem nowym przybyszem. Dla uniknięcia komplikacji będę uważany za jednego z harcerzy, przybyłych z Gostynina. Po pobudce i umyciu się ustawiliśmy się na zbiórce na korytarzu. Podoficer w mundurze sprawdził listę obecności. Nie było nikogo brak. - A nie pominąłem nikogo? Kto nie wyczytany, wystąp. Wystąpiłem przed front. - Jak się nazywacie? - Jędrzej Giertych. - Dyć was czytałem. - To był Jerzy. Mnie na imię Jędrzej. - Jak? Nie Jerzy tylko Jędrzej? - Tak jest. Podoficer coś poprawił na liście. Okazało się później, ze po prostu przekreślił „Jerzy”, a napisał „Jędrzej”. Na następnej zbiórce wyczytał mnie, a nie wyczytał Jerzego. Tym razem Jerzy wystąpił. - Dyć was czytałem. - To był Jędrzej, a ja jestem Jerzy. - Dyć was poprawiłem z Jerzego na Jędrzej. Takeście mówili. - Kiedy nas jest dwóch. - A… To tak mówcie. Bracia? - Stryjeczni. Tak więc w ten sposób dostałem się do wojska bez żadnych formalności. Nie pamiętam, co to był za dzień. Chodzi mi po głowie data 19. lipca jako data wstąpienia do wojska i data 25. Lipca jako data wyjazdu na front, ale może się mylę. Przydzielono nas do 201 pułku piechoty. To nie znaczy, że Polska miała wtedy z górą dwieście pułków. Po prostu nowe pułki organizowały się w oparciu o kadrę pułków starych. 1 – szy pułk piechoty, mający kadrę w Jabłonnie, ale mający jakieś związki i z Cytadelą warszawską, wyłonił z siebie 101. pułk rezerwowy i 201. pułk ochotniczy. Znaleźliśmy się w drugim batalionie, w siódmej kompanii. Pułk składał się z trzech batalionów, każdy batalion z czterech kompanii, było więc w pułku 12 kompanii. Ponadto były kompanie karabinów maszynowych, nie pamiętam ile. Był to pułk zupełnie nowy. Dosłownie przed kilku dniami nie istniał nawet w projekcie. Kompania nasza składała się w połowie z harcerzy, a w połowie z ochotników, zwerbowanych na robotniczych przedmieściach Warszawy. Umyślnie przemieszano w pułku różne elementy, zawsze jednak z durzą przymieszką harcerzy, jako żywiołu stanowiącego pewnego rodzaju rdzeń, bo mającego trochę zaprawy, dyscypliny i wyćwiczenia. Nie było potrzeby mieszać elementów ze względu na ducha: duch był wśród wszystkich żywiołów jednakowo wyśmienity. Harcerze w naszej kompanii pochodzili w mniejszości z Gostynina, a w większości z Łowicza. Jakoś więcej zżyłem się z łowiczakami, niż z gostyniakami. Byli to przeważnie uczniowie gimnazjum lub seminarium nauczycielskiego w Łowiczu. Nosili czapki uczniowskie, popielate rogatywki z barwnym paskiem łowickiego samodziału. Byli to bardzo dzielni chłopcy. Przeważnie chłopscy synowie, silni, zdrowi, wytrzymali na trudy, weseli i pogodni, a ożywieni gorącym duchem patriotycznym. Byli miedzy nimi nawet chłopcy czternastoletni, większość była mniej więcej w moim wieku, dwóch czy czterech było dużo starszych, w wieku koło dwudziestki. Ochotnicy „z miasta” pochodzili przeważnie z Powiśla. Większość – to była młodzież. Ale było między nimi też trochę ludzi w średnim wieku, łysych i z brzuszkami. Byli to robociarze lub rzemieślnicy. Bardzo chętni i pełni zapału, choć trochę niezaradni. Dużo bardziej niezaradni od nas, harcerzy, zwłaszcza ci w średnim wieku. Ale fizycznie wytrzymali i odważni. Zżyłem się bliżej z jednym z powiślaków nazwiskiem Idzik. Był to pomocnik rzeźnicki, mój rówieśnik, - typ „łobuza z Powiśla”. Mówił przedziwnie soczystym językiem; prawdziwą gwarą warszawskiego plebsu, nie taką, jaką wymyślił później Wiech, zupełnie sztuczną, usianą rusycyzmami zupełnie w Warszawie nie znanymi i błędów językowych wyssanych z palca, ale taka, jaką łobuzy z warszawskich przedmieść mówią rzeczywiście. Mowa jego była pełna soczystych porównań i swoistego, drwiącego humoru. Ciągle się zaklinał: „jak pragnę boga”, „jak pragnę szczęścia”, „jak pragnę radości”, „jak pragnę miłości”. Właściwie nie mówił: „szczęścia” tylko: „ścieścia” i dźwięki „sz”„cz”, i „z” wymawiał w sposób silnie zmiękczony, prawie jak „ś”, „ć”, i „ź”. O ile pamiętam, był analfabetą. Ciągle się z kimś kłócił i wszczynał zajścia, w gruncie rzeczy był jednak bardzo poczciwy. Mówiliśmy wszyscy wzajemnie do siebie „wy” , tylko ci, którzy znali się najbliżej, z reguły z czasów przedwojennych, mówili do siebie „ty”. Do kolegów starszych wiekiem mówiliśmy „pan”. Na początek kazano nam, harcerzom, uczyć musztry tych spośród naszych kolegów, którzy musztry nie umieli. Ponieważ byłem wysokiego wzrostu i robiłem wrażenie dość dorosłe i ponieważ byłem dawnym wice drużynowym, więc polecono mi ćwiczyć grupę kilkunastu starszych robociarzy, ludzi wąsatych, częściowo łysych i brzuchatych. Ja byłem ubrany po harcersku, oni byli w granatowych maciejówkach, w cywilnych ubraniach, bez kamizelek, bo lato było gorące, z rozpiętymi pod szyją koszulami. Byłem wobec nich ogromnie onieśmielony. Ale starałem się ich nauczyć tego, co sam umiałem: postawy „baczność”, „spocznij”, zwrotów w lewo, w prawo i w tył, „czwórki w prawo zwrot”, „dwuszereg w lewo front”, dalej: „marsz” i „biegiem marsz”, oraz „oddział stój”. Niczego tego nie umieli, ale bardzo gorliwie i chętnie starali się tego nauczyć. Stopniowo krystalizowaliśmy się coraz więcej jako wojsko. Wyfasowano nam kurty wojskowe, spodnie, płaszcze, owijacze, bardzo dobre, wygodne, podkute trzewiki, parciane chlebaki, parciane pasy z licznymi kieszeniami do amunicji karabinowej. Pasy te były amerykańskie, pochodzące z amerykańskiego demobilu; wszystko pozostałe było wyrobu polskiego, wytwarzanego przez polski przemysł, będące dowodem, ze Polska, istniejąca jako państwo od 21 miesięcy, dużo już zaiste osiągnęła na polu organizacji wewnętrznej swego życia. Tylko czapek dla nas zabrakło; nie zostały nam dostarczone w chwili naszego wyjazdu na front. Niektórzy kupili sobie czapki lub pierożki wojskowe na mieście, lub zdążyli dać je uszyć – z bardzo różnorodnych materiałów – swym rodzinom, bardzo wielu było w czapkach harcerskich lub gimnazjalnych, robociarze byli w granatowych maciejówkach lub cyklistówkach, inteligenci w najrozmaitszych nakryciach głowy typu sportowego, a byli i tacy, co wyruszyli na front – w melonikach. Pewną jednolitość dawało wyglądowi naszych głów to, że wszyscy przypięliśmy do naszych nakryć głowy biało – czerwone rozety ochotnicze. Proszę sobie wyobrazić, jak dziarsko wyglądał żołnierz w pełnym mundurze oraz w meloniku z biało – czerwoną kokardą! Zaczęliśmy się zrastać w większe formacje: plutony, kompanie i bataliony. Poznaliśmy przydzielonych nam oficerów . W kompanii naszej dwa plutony miały dowódców podporuczników, trzeci pluton – podoficera, plutonowego, zresztą studenta politechniki. Dowódcą naszego plutonu był bardzo przystojny i elegancki oficerek, chyba dwudziestoletni, może najwyżej dwudziesto – dwuletni, podporucznik Gozdek. Dowódca kompanii był wąsaty porucznik w wieku chyba jakichś lat 35 do 40. którego nazwiska nie pamiętam. Był to dowborczyk i pochodził z Ziem Wschodnich. Było w nim coś zamaszyście wiejskiego; był to zdaje się jakiś ziemianin, czy tez może leśniczy lub rządca. Przydzielono mu konia i prowadził nas później konno. Mieliśmy sposobność podziwiać, jak znakomicie konno jeździł. – Dowódcą batalionu był porucznik Wądołkowski. Także widywałem go siedzącego na koniu. Był to człowiek dość młody. Nosił okulary, był szczupły, o suchej dość mizernej twarzy i robił wrażenie intelektualisty od biurka, ale okazał się później bardzo dzielnym oficerem. W wiele lat później poznałem jego brata, zawodowego oficera, komendanta chorągwi harcerskiej w Warszawie. Dowódcy naszego pułku nigdy nie widziałem i nie wiedziałem, ani nie wiem po dziś dzień jak się nazywał. Nie potrzebowałem już ćwiczyć moich kolegów robociarzy, bo zaczęto nas ćwiczyć kompaniami. Uczono nas musztry,- dużo w tym było „padnij”, „powstań” i „biegiem marsz” oraz rozsypywania się w tyraliery, zbierania się na nowo i rozsypywania znowu. Mówi się, że poszliśmy na front bez żadnego wyszkolenia. Otóż to nie jest całkiem ścisłe. Wyszkolenie nasze było bardzo krótkie, ale nauczyło nas rzeczy bardzo istotnej, mianowicie musztry. Musztra jest podstawą wyszkolenia żołnierskiego, bo uczy dyscypliny, uczy natychmiastowego wykonywania rozkazów i sprawia, że dowódca oddziału umiejącego musztrę ma ten oddział w garści. Dzięki temu nie byliśmy już tłumem, ale siłą zorganizowaną. W normalnych warunkach trzeba bardzo długiego czasu, by sformować całkiem nowy pułk. Otóż nasz pułk został sformowany dosłownie w ciągu kilku dni. Od mojego zjawienia się w koszarach do wyjazdu na front upłynęło mniej niż tydzień, a koledzy moi byli w koszarach z reguły tylko po jeden lub dwa dni dłużej niż ja. Przecież wydawanie mundurów i bron i zajęło bardzo dużo czasu, a cóż tu mówić o owej nauce musztry! Nie wiem, rzecz jasna, ile zajęły wcześniejsze przygotowania sztabowe, nie mogły one jednak trwać długo. Myślę, że cały sekret szybkości organizacji naszego pułku polegał na tym, że musiano wszystko załatwić „na oko”, wydać broń, odzież i obuwie bez liczenia, bez zapisywania i bez żadnej biurokracji. Z natury rzeczy, czy to stojąc w ogonka po mundury czy broń, lub po żywność, lub czekając na rozpoczęcie musztry, lub rozchodząc się po skończonej musztrze do naszych bloków mieszkalnych, mieliśmy sporo czasu na rozmowy. Masę odnalazłem w Cytadeli znajomych. Miedzy innymi spotkałem w naszej własnej kompanii dawnego kolegę z harcerstwa i z tej samej klasy z gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej przy Litiejnym Prospekcie w rewolucyjnym Petersburgu, późniejszego lekarza, Julka Tomaszewskiego. Dzieliłem z nim później wiele przygód i przeżyć na froncie Spotkałem także wielu moich ziomków, - kielczan. W innej Kompanii naszego batalionu był Zygmunt Lisiewicz, trochę starszy ode mnie, z którym kolegowaliśmy się w gimnazjum w Kielcach w roku szkolnym 1918/19 i który był w owym czasie drużynowym w tej samej drużynie harcerskiej, w której ja byłem zastępcą. Mimo, że w różnych kompaniach, ciągle spotykaliśmy się potem na froncie. Był to bardzo dzielny i energiczny, nad wiek rozwinięty chłopak. W kompanii swojej szybko zdobył sobie stanowisko podoficerskie i odgrywał w niej wybitną rolę. Spotkaliśmy się później w szpitalu. Był on ciężko ranny. Kula karabinowa przeszyła go od biodra do biodra i naruszyła mu kręgosłup, że miał dolną część ciała sparaliżowaną. Chodził wtedy o kulach. Ale potem zupełnie się wyleczył. Został adwokatem i prezesem Stronnictwa Narodowego w Sosnowcu. Większość harcerzy kieleckich znalazła się jednak w innym pułku, nie pamiętam już w którym, 205 czy też 236. Był miedzy nimi też i mój kuzyn, Jędrek Krenn. Pamiętam, staliśmy kiedyś na dziedzińcu Cytadeli i słuchali opowiadań jakiegoś starego żołnierza. Tłumaczył nam on, że gdy się jest pod silnym ogniem a ma się na przykład z jakimś meldunkiem przebyć pewną przestrzeń, to zamiast czołgać się, lepiej jest nagle zerwać się i przebiec. Nieprzyjaciel zwykle się nie zorientuje w porę i nie trafi. Zdaje się, że rada ta nie wyszła Jędrkowi na zdrowie. W bitwie pod Grodnem we wrześniu miał przenieść jakiś meldunek. Zamiast się czołgać, zerwał się i pobiegł – i padł, rażony na miejscu kulą w głowę. Któregoś dnia wydano nam karabiny i bagnety i ćwiczono nas szereg godzin w wykonywaniu ruchów: „na ramię broń”, „do ręki broń”, „prezentuj broń”, na pas broń” i „bagnet na broń”. Były to karabiny francuskie, ciężkie z bardzo cienkimi i długimi bagnetami. O wiele były gorsze od mauzerów niemieckich, jakie później fabrykowano masowo w Polsce i jakie stanowiły normalne uzbrojenie żołnierza polskiego w okresie międzywojennym i kampanii wrześniowej. (Zapoznałem się z nimi w czasie mej piętnastomiesięcznej służby w Marynarce Wojennej w latach 1927 – 1929). Po pierwsze były bardzo ciężkie, a to dla żołnierza odbywającego długie marsze jest wadą dużego znaczenia. Po wtóre, często się zacinały, tak że trzeba było walić kamieniem lub kolbą drugiego karabinu w rygiel, by zamek otworzyć. Po trzecie, zamek złączony był śrubką, którą bardzo łatwo było zgubić przy czyszczeniu. Bodaj tego samego dnia, w którym wydano nam karabiny, wyprowadzono nas całym pułkiem, kolumną czwórkową, jak z igły umundurowanych (choć z różnym nakryciem głowy), z karabinami na ramieniu, z Cytadeli przez miasto na Plac Saski. Ustawiono nas tam wielkim czworobokiem, starannie wyrównano szeregi, ktoś odebrał raport, ktoś wygłosił do nas krótkie przemówienie. Ksiądz w stule stanął na podwyższeniu i odczytał rotę przysięgi. Złożyliśmy ją chórem, uprzednio zdjąwszy czapki i wzniósłszy w górę dwa palce prawej ręki. Wracaliśmy radośni i pełni zapału. Czuliśmy się naprawdę wojskiem. i byliśmy nim istotnie.
III. WYJAZD NA FRONT
Było to chyba zaraz następnego dnia, gdy dowiedzieliśmy się wczesnym rankiem, że wyjeżdżamy. Wydano nam ostrą amunicję. Przydzielono nam sporą liczbę furmanek, zaprzężonych w konie i wyznaczoną pewną ilość żołnierzy, przeważnie ludzi starszych, do roli furmanów. Na furmanki załadowane całe góry worków z żywnością, skrzyń z amunicją i innych bagażów. Pojawiły się także w tym taborze kuchnie polowe. Wraz z całą grupa moich kolegów zostałem wyznaczony do eskortowania taborów na stację. Szliśmy przez dzielnicę żydowską ku mostowi Kierbedzia i potem przez Pragę na dworzec Wileński. Wozy i kuchnie polowe jechały środkiem ulicy, a my eskorta szliśmy obok nich. Batalion – czy też cały pułk, już nie pamiętam – pomaszerował w zwartym szyku, kolumną czwórkową, innymi ulicami. Ogromnie żałowałem, ze nie brałem udziału w tym pochodzie. Warszawa podobno szalała. Był to pierwszy pułk ochotniczy, jaki wyruszał na front od czasu ogłoszenia wezwania do zgłaszania się na ochotnik; miasto żegnało ten pułk żywiołowo. Kolumna czwórkowa szła otoczona zbitą masą odprowadzającego tłumu, każdy żołnierz miał kwiaty w lufie karabinu, kwiaty u czapki, kwiaty w każdej dziurce kurty mundurowej. Zdołałem jeszcze z cytadeli zatelefonować do rodziców, by przyszli na dworzec Wileński. Dworzec i wszystkie jego perony były zapełnione tłumem, zarazem podnieconym i przejętym. Zmierzch się robił, gdyśmy na dworzec wkroczyli. Pociągi towarowe stały na kilku torach, wojsko ładowało się do nich. Na peronie przygrywała orkiestra. Jakiś ksiądz przemawiał. Panie z Białego krzyża rozdawały żołnierzom gorące kakao. Rodzice znaleźli mnie bez trudu, bo znali już numer mojej kompanii. Ojciec dowiedział się skądś, że pułk mój wyjeżdża pod Grodno, gdzie właśnie, według komunikatu wojennego z tego dnia, toczyła się uciążliwa i niepomyślna bitwa. – Prawie każdy z nas miał na stacji kogoś bliskiego. Matka przyniosła mi jakieś słodycze i owoce oraz trochę ciepłej bielizny, a ojciec wsunął mi do ręki spora sumę pieniędzy, sumę, która mu z pewnością zrobiła uszczerbek. Matka sporo przy pożegnaniu płakała. Ojciec mnie tylko mocno uściskał. O dość późnej wieczornej godzinie kazano publiczności opuścić dworzec. Załadowano nas do wagonów towarowych. Rozciągnęliśmy koce na podłodze, położyliśmy sobie plecaki pod głowy i ułożyliśmy się do snu. Pociąg długo nie ruszał z miejsca, a gdy wreszcie ruszył, jechał powoli i z długimi postojami na każdej niemal stacji. Gdyśmy się rano obudzili, jechaliśmy wciąż przez równiny, właściwie będące okolicą podwarszawską. Od samego rana oficerowie i podoficerowie obchodzili wagony celem udzielania nam lekcji obchodzenia się z bronią. Pociąg jechał, a my siedzieliśmy koło instruktora, który pokazywał nam, jak się wyjmuje zamek z karabina, jak się go rozkłada i czyści, jak się czyści lufę, jak się karabin ładuje, jak się repetuje, jak się nastawia celownik, jak się mierzy do celu i strzela. Tyle było naszego wyszkolenia strzeleckiego. Niektórzy z nas umieli już strzelać z broni małokalibrowej lub myśliwskiej lub z rewolwerów. Ja także trochę umiałem. Ale większość nie umiała. Obiecano nam, że jeśli czas pozwoli, to urządzone dla nas będzie ćwiczebne strzelanie gdzieś w drodze. Okazało się, ze czas nie pozwolił. Sztuki strzelania nauczyliśmy się, strzelając od razu do nieprzyjaciela. Jechaliśmy na wschód, a po drugim torze wciąż jechały pociągi wracające z frontu na zachód. Mieliśmy przed oczyma obraz pobitej armii, cofającej się wyraźnie w nieładzie. Pociągami tymi jechało sporo ludności cywilnej, jakieś kobiety, jakieś płaczące dzieci, jakieś stosy pospiesznie załadowanych na wagony rupieci, ale przede wszystkim jechało wojsko: ranni, całe pociągi z rannymi; chaotycznie władowane do pociągów tabory; jakieś połamane, potłuczone działa. I żołnierze. Nie oddziały, ale całe tłumy pojedynczych żołnierzy , jacyś ludzie pogubieni, szukający swoich oddziałów, i po prostu uciekający, maruderzy, dezerterzy. Kraj był dosyć zniszczony jeszcze przez wojnę światową. Mosty były powysadzane w powietrze, zastąpione tymczasowymi konstrukcjami drewnianymi, po których pociąg przechodził bardzo powoli. Nieraz pociąg stawał przed mostem, czekając na przejście innego pociągu, tak że mogliśmy wysiąść z wagonów i rozprostować kości. Było to zdaje się w Małkini, gdy staliśmy przy moście dość długo. Zetknęliśmy się tam z licznymi żołnierzami wracającymi z frontu. Rozmawialiśmy z nimi w licznych gromadkach stojąc lub siedząc na trawie na zboczu nasypu. Było to charakterystyczne zetknięcie się młodych ochotników ze zmęczonym i zniechęconym żołnierzem frontowym. Żołnierze frontowi, przynajmniej ci, których wówczas poznaliśmy, byli przygnębieni i zrozpaczeni , zarówno jak utrudzeniu długim, beznadziejnym odwrotem znad Dźwiny, Berezyny i Dniepru. Powiało nam od nich przerażającym smutkiem i ruiną klęski. Było w nich – na małą skalę – coś, co przypominało odwrót Napoleona spod Moskwy. A my byliśmy zdeterminowani osiągnąć zwycięstwo. Po to wstąpiliśmy do wojska, by najazd odeprzeć. I wezwania do zaciągu, którym daliśmy posłuch, były dla nas dowodem, ze to jest możliwe. Został mi we wspomnieniu przejmujący obraz; młodziutkie harcerzyki, prawie dzieci, przebrane w mundury wojskowe jak z igły, prawiące z zawziętością patriotyczne kazania starym, dość obdartym wiarusom, tylko uśmiechającym się pobłażliwie i machającym ręką. Obrazki takie musiały w owej epoce być rzeczą codzienną w całym polskim wojsku. Jak wiadomo, zgłosiło się w lipcu i w sierpniu 164,615 ochotników, ponadto niektóre dodatkowe roczniki powołano przymusowo. Kraj był usposobiony doskonale i ta świeża masa żołnierska, wcielona do szeregów, choć nie wyszkolona, zaraziła wojsko, trochę już zdemoralizowane – swoim wyśmienitym duchem. Część tej masy zorganizowano – jak nas – w całkiem nowe formacje. Ale większość cześć wcielono jako uzupełnienie do oddziałów starych, a dotychczasowymi działaniami przerzedzonych. W oddziałach tych szybko się przy swoich starszych kolegach nauczyli rzemiosła żołnierskiego, a podnieśli nastrój tych kolegów zarówno bezpośrednim wpływem swej postawy, jak pośrednio ukazaniem swoją obecnością, ze coś się zmienia się ku lepszemu i ze sprawa nie jest stracona. Tuchaczewski, wódz armii sowieckiej, późniejszy marszałek, napisał co następuje w swojej książce o wojnie polsko-sowieckiej: „Dywizje drugiej linii z numerami od 101 i wyżej zjawiały się na naszym froncie jedna za drugą. Wreszcie pojawiły się formacje trzeciej linii, tzw. ochotnicze. Te formacje, bez względu na swą młodość i brak wyszkolenia, miały dostateczne zalety bojowe, ponieważ kompletowały się z elementów inteligentnych i burżuazyjnych, które pojmując, ze los ich stawia się na kartę, zdradzały wielkie zdecydowanie i upór”. Oczywiście demagogia jest twierdzenie, ze chcieliśmy się bić, bo byliśmy burżujami. Burżujami nie byli ani harcerze, chłopscy synowie, uczniowie seminarium nauczycielskiego, ani tym bardziej ochotnicy z Powiśla, tacy jak mój przyjaciel Idzik, rzeźnik – analfabeta. Chcieliśmy się wszyscy bić, bo chcieliśmy uratować Polskę. I zapewne to było widoczne nawet dla nieprzyjaciela, skoro Tuchaczewski o tym napisał. Jechaliśmy cały dzień. Zmierzch już zapadał, gdy przybyliśmy na stacje Łapy, ostatnią większą stacje przed Białymstokiem. Był to kres naszej podróży. Wyładowano nas z pociągu, ustawiono w długa, pieszą kolumnę marszową, za którą ustawiły się tabory i poprowadzono – w nieznane.
IV. ŁAPY I SURAŻ
Wiem dzisiaj, że tworzyliśmy wówczas formację złożoną z trzech świeżo utworzonych pułków ochotniczych, nazywanych czasami „dywizja ochotniczą”, a czasami „Grupą pułkownika Koca”*. Grupa ta znalazła się w rejonie Łap w całości. Wówczas oczywiście wtedy o tym nie wiedziałem. Widnokrąg mój sięgał szczebla batalionu; najwyżej w niektórych momentach szczebla pułku. Pomaszerowaliśmy z Łap w ogólnym kierunku południowym. Nie pamiętam dokładnie, ile czasu trwały nasze pierwsze marsze, jedną dobę czy dwie, czy więcej, zostało mi jednak w pamięci ogólne wspomnienie marszów długich , w miarę meczących, jednak na ogół stanowiące przeżycie przyjemne. Nie byliśmy jeszcze niczym utrudzeni, maszerowaliśmy bez wysiłku i z zapałem. Zżywaliśmy się szybko z sobą i naszymi dowódcami, wspólny marsz był czynnikiem zespalającym nas w jedną, zgraną masę. Stanowiliśmy długą, nie kończącą się kolumnę, mieliśmy w sobie poczucie siły i rosnącą świadomość jednolitości jako formacja. Myśl o bliskim spotkaniu z nieprzyjacielem rozpalała wyobraźnie, zabarwiała nasz pochód podniecającą świadomością zaczynającej się przygody. Pamiętam, staliśmy kiedyś całym batalionem na postoju na jakimś wielkim placu. Może to było na rynku w Łapach? Wieczór był już dość późny. Ustawiliśmy karabiny w kozły, w długi szereg piramid połyskujących mrocznym blaskiem stali. Było chłodno. Obok ustawionej w kozły broni płonął długi rząd ognisk. Skupiliśmy się wokół n ich, by się ogrzać; krwawy blask oświetlał nasze twarze. Wydano nam kolację i jedliśmy ze smakiem chleb i popijali kawę. Może to nie było w Łapach? Może gdzieś później? Ale na rynku staliśmy na dłuższym postoju na pewno. W tę samą noc, pierwszą noc marszu, pamiętam, zrobiło się zimno. Idąc, odwiązałem od plecaka zrolowany płaszcz i włożyłem go na siebie. Podoficer mnie ofuknął i kazał zwinąć z powrotem: wszyscy mają być ubrani jednakowo. Zwijałem go z trudem w marszu, a kiedy skończyłem, zatrzymaliśmy się na krótki postój i wszyscy nałożyliśmy płaszcze na rozkaz. Były to sposoby wpajania nam dyscypliny. Maszerowaliśmy trochę nocami, głównie jednak za dnia. Pamiętam jakieś noclegi na kwaterach po wsiach. Przychodziło się na te noclegi bardzo późno. Kwatermistrze rozprowadzali plutony po stodołach, gdzie spaliśmy na słomie, tylko zdjąwszy obuwie i przykrywszy się kocami i płaszczami. Rano myliśmy się przy studniach lub nad strumieniami. Jeszcze miałem wtedy mydło, ręcznik, szczoteczkę i proszek do zębów, lusterko i grzebień (golić jeszcze się nie potrzebowałem). Ale to były tylko początki. Nadeszły wkrótce czasy, gdy ani nie maiłem przyborów toaletowych, ani nie miałem na toaletę czasu i ochoty; w czasach tych nie myliśmy się całymi tygodniami. Pamiętam życzliwość, z jaka odnosiła się do nas ludność. Było to Podlasie, dzielnica zahartowana w patriotycznym i religijnym oporze wobec rosyjskiego zaborcy. Religia i polskość zlewały się dla tej ludności w jedno nierozerwalne po... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Wątki
|