|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jadwiga Izdebska
Rodzina dziecko telewizja Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji
Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie Białystok 1996
Recenzja naukowa: prof. dr hab. Anna Przecławska prof. dr hab. Edmund Trempała Projekt graficzny okładki: Wojciech Siwak Skład komputerowy programem TEX Alicja Jaroszewicz Redakcja techniczna: Wojciech Siwak D Copyright by Jadwiga Izdebska
Copyriglri by Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwentów i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku IS-328 Białystok, ul wierkowa 20. tel. (085) 42-24-87 w.132, tel./fax.: 42-23-IO Białystok 1995 Wszystkie prawa zastrzeżone All rights rcscrved No part of this publication covcrcd by the copyright hereon may bc reproduccd in any form without the penmssion of the publishcr ISBN 83-86696-13-3 Ksišżka finansowana przez Wydział Pedagogiki i Psychologii I filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku
SPIS TRECI
Wstęp I. rodowisko rozwojowe dziecka - jako poszerzajšca się poprzez mass media przestrzeń życiowa 1. Edukacja równoległa (nieszkolna), jej miejsce i rola w życiu dzieci 2. Dziecko w świecie wielu mediów 3. Dzieciństwo telewizyjne współczesnych dzieci II. Telewizja - jako droga pośredniego oddziaływania na dziecko w rodzinie 1. Telewizja w życiu dziecka - przeglšd badań 2. Poznawanie i przyswajanie kultury przez dziecko 3. Telewizja w rodzinie
III. Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań 1. Uzasadnienie przedmiotu badań 2. Rodzina - podstawowe środowisko wychowawcze kulturowe, swoista wspólnota ludzi 3. Wychowanie rodzinne 4. Rodzinny odbiór telewizji 5. Problematyka badawcza 6. Procedura badań: metody, techniki, dobór próby badawczej
IV. Rodzinno - domowy odbiór programów telewizyjnych 1. Zakres i charakter rodzinno - domowych kontaktów telewizyjnych 2. Udział rodziców w organizowaniu rodzinno - domowego odbioru telewizji I h nk 1 tlt'I'I1I)ItIJK, Sp. z o.o., Białystok, ul. Składowa 9
V. Telewizja - jako czynnik wspomagajšcy proces wychowania dziecka w rodzinie 1. Miejsce i funkcje wychowawcze telewizji w życiu dziecka 2. Inicjujšca i inspirujšca rola telewizji w wychowaniu rodzinnym 3. Telewizja integrujšca rodzinę 4. Kompensacyjna rola telewizji w rodzinie
VI. Telewizja zagrażajšca i utrudniajšca proces wychowania dziecka w rodzinie 1. Telewizja dezorganizujšca i zakłócajšca organizację dnia dziecka i rodziców 2. Przejawy ujemnego oddziaływania telewizji na dziecko 3. Telewizja dezintegrujšca rodzinę 4. Telewizja wyręczajšca rodziców w procesie wychowania dziecka VII. Pedagogiczne aspekty funkcjonowania telewizji w rodzinie - podsumowanie i propozycje 1. Podsumowanie wyników badań 2. Postulaty i propozycje dotyczšce roli telewizji w wychowaniu rodzinnym dziecka Udział rodziców w organizowaniu rodzinno - domowego Odbioru Pedagogiczne zasady funkcjonowania telewizji Rola szkoły w przygotowywaniu dzieci do aktywneł i selektywnego korzystania z telewizji i innych mass mediów : 3. Problemy do dalszych badań Bibliografia Summary
WSTĘP
Dziecko od najmłodszych lat rozwija się pod wpływem oddziaływania różnych grup społecznych, instytucji, czynników tworzšcych pozaszkolne środowisko jego życia. W tym środowisku odbywa się edukacja dziecka, nieszkolna, zwana równoległš, obejmujšca oddziaływania zamierzone, planowe jak też samorzutne, okazjonalne. Dzięki oddziaływaniom środowiskowym dziecko ma możliwość poznawania nieznanych mu faktów, zjawisk dotyczšcych różnych dziedzin życia społecznego, nauki, techniki, kultury. Istotne miejsce w tym procesie zajmuje telewizja. W ostatnich latach Htaje się ona środkiem przekazu stale zmieniajšcym się z powodu nowej technologii, nowych systemów produkcji i dystrybucji. Również w życiu dziecka i rodziny miejsce telewizji ulega dzisiaj wyranym przemianom, przestaje być ona podstawowym ródłem informacji i rozrywki, a staje się jednym z wielu elektronicznych środków przekazu. Coraz więcej rodzin ma możliwość oglšdania programów emitowanych przez telewizję krajowš, publiczna ale również prywatna lokalna telewizję satelitarna kasety video. Telewizja zawładnęła życiem bardzo wielu dzieci i ich rodziców, podporzšdkowała sobie rozkład ich zajęć w cišgu dnia, burzšc niejednokrotnie jego strukturę, przycišgajšc i zatrzymujšc codziennie na wiele godzin członków rodziny przed telewizorem. Coraz częściej dzieciństwo współcześnie żyjšcych dzieci określane bywa mianem dzieciństwa telewizyjnego, ponieważ wyznaczane i kształtowane jest ono przez codzienne, wielogodzinne ogl~danie przez nich telewizji, a także przez funkcje, jakie pełni w ich życiu. Daje ona dzieciom szansę Iroznawania świata ukazywanego na szklanym ekranie, przyswajania wieełzy o nim, ale także, co wydaje się istotne dla kształtu tego dzieciństwa, unzcˇyt,niczenia w olbrzymim, światowym procesie socjokulturowym. f)dbiór telewizji przez dziecko rozpoczyna się w domu rodzinnym i t,rwn przez cały okres jego dzieciństwa i młodości. Telewizja, jako intey,n"Inr,. część życia rodzinnego, towarzyszy stale rodzicom i ich dzieciom w c~liwilawch odpoczynku, relaksu i podczas zajęć domowych, co nie może p>zŤHl;vwać bez określonych skutków dla jej odbiorców. Inl,cresujšce więc i ważne z punktu wid2enia pedagogicznego staje się pc>zn,rnie na drodze badań empirycznych zagadnień zwišzanych z funkrjonow:ł.nie telewizji w rodzinie. Wskazanie na możliwości pozyskanin..jej w wychow:r.niu rodzinnym staje się niezbędne, szczególnie dzisiaj, kiedy rodzina nękana jest różnymi zagrożeniami natury ekonomicznej, społecznej, wychowawczej, ale także wobec słabnšcej, na skutek m.in. rozwoju środków masowego przekazu, pozycji szkoły jako podstawowego ródła informacji dla dzieci. Dotychczasowe badania, prowadzone w ramach pedagogiki społecznej, nie odpowiedziały jednak na wiele pytań dotyczšcych telewizji w rodzinie i w życiu dzieci w młodszym wieku szkolnym, podejmowane były bowiem sporadycznie. Brak jest przede wszystkim badań, które by kompleksowo ujmowały funkcjonowanie telewizji w rodzinach, pokazywały miejsce i rolę, jaki spełnia ona w wychowaniu rodzinnym. Celem tej pracy jest uchwycenie relacji zachodzšcych między rodzicami i dziećmi podczas wspólnego, rodzinno - domowego odbioru telewizji i na tym tle pokazanie roli, jakš pełni ona w rodzinie. Praca jest próbš poszukiwania odpowiedzi na pytania: jak funkcjonuje telewizja w rodzinach zróżnicowanych społecznie i kulturowo, czy i w jakim zakresie wspomaga ona wychowanie rodzinne oraz jakie stwarza zagrożenia dla rodziny. Odpowiedzi na postawione pytania poszukuję w dotychczasowym dorobku empirycznym i refleksji teoretycznej oraz w badaniach własnych. Oba te podejścia dopełniajš się nawzajem i umożliwiajš mi weryfikację przyjętych w pracy założeń. Konstrukcję logiczno - merytorycznš pracy tworzy siedem rozdziałów. Dwa pierwsze wskazuje kierunki i zakres zainteresowań teoretycznych i empirycznych badaczy zajmujšcych się problematykš telewizji w życiu dzieci i rodziny. Rozdział trzeci zawiera teoretyczne i metodologiczne przesłanki podjętych przeze mnie badań. Wyjaśniam tu w oparciu o piśmiennictwo naukowe podstawowe kategorie analizy, następnie omawiam problematykę i procedurę podjętych badań. Rozdział czwarty dotyczy rodzinno - domowego odbioru telewizji oraz udziału rodzicciw w c~rganizowaniu tego procesu. W następnym rozdziale (pi~tyrn) prr,cˇdstawiam wyniki badań na temat możliwości pozyskania telewii,ji w ~>rocesie wychowania rodzinnego poprzez analizę funkcji, jakie speˇłni;r ona w życiu dziecka oraz jej roli w rodzinie. Rozdział szósty pracy wakazuje na zagroenia, jakie telewizja stwarza rodzinie. Ornawiarrmickture przejawy ujemnego oddziaływania telewizji na dziecko i na funkcjonowanie wychowawcze rodziny, wskazujšc na dezorganizację rycia rodzinnego, dezintegrację rociziny, "zastępowanie" przez telewizję rodziców w wypełnianiu przez nich wielu funkcji opiekuńczo - wychowawczych. W zakończeniu pracy formułuję wnioski wynikajšce z analizy wyników badań. Ta część pracy zawiera nnwrrie zasady funkcjonowania telewizji w rodzinie, a także pewne sugestie i propozycje dotyczšce roli, jakš rodzina i szkoła spełniać powinny yr'l,y~(u~<)WIIjšc dzieci do selektywnego, aktywnego odbioru telewizji.
I. rodowisko rozwojowe dziecka - jako poszerzajšca się poprzez mass media przestrzeń życiowa
1. Edukacja równoległa (nieszkolna), jej miejsce i rola w życiu dziecka
Współczesne wychowanie dzieci na całym niemal świecie staje się problemem bardzo złożonym, wykraczajšcym poza tradycyjny (r)ystem oddziaływań instytucji szkolnych i pozaszkolnych, a jego przebieg i skuteczność zależy od wielu, zróżnicowanych i zmieniajšcych się uwarunkowań społecznych, politycznych, kulturalnych, ekonomicznych zachodzšcych zarówno w mikro jak też w makro(r)trukturach społecznychl. Dziecko od najmłodszych lat znajduje się w kręgu różnego rodzaju oddziaływań, które podejmowane s~ przez najbliższe mu asoby, również grupy, wspólnoty społeczne, instytucje. Cała bowiem przestrzeń życiowa, która otacza dziecko, jest bezo zróżni~owana w swej strukturze i sile oddziaływania, tworzšc, jak pisze ~:. Trempała, swoiste środowisko edukacyjne2. Obejmuje ono trzy r Na ten temat w pracach: Z. Kwieciński (red.): Forum Oświatowe 1/94. Poznań-Toruń 1994; Z. Kwieciński: Socjopatologia edukacji. Warszawa 1992; F. Adamski: Pluralizm w kulturze polskiej. Kraków 1988; Z. Kwieciński: Nieobecne dyskursy. 'Toruń 1993; J. Brzez'W ski i L. Witkowski: Edukacja wobec zmiany społecznej. Toruń 1994; T. Lewowicki: Przemiany oświaty. Warszawa 1994; St. Kawula: Rozdroże I ~xnnse wychowania. Olsztyn 1986; Z. Kwieciński: Pedagogika i edukacja wobec wyxwnnia kryzysu i gwałtownej zmiany społecznej. (w:) Ku pedagogice pogranicza: Red. 1. Kwieciński i L. Witkowski. Toruń 1990; B. Suchodolski (red.) Alternatywna pedar gupika humanistyczna. Wrocław 1990; J. W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza: Uczyć eis bez granic. Warszawa 1982; H. To~er (red.): Lesrning for Tomorrow. The Role of thc FLture in Education. New York 1974; J. Szczepański: Społeczne uwarunkowania rozwoju oświaty. Warszawa 1989. ~ l;. 'I~empała: Szkoła a edukacja równoległa (nieszkolna). Poglšdy, doświadcxenin, propor.ycje. Flydgoszcz 1993; także R. Wroczyński: Edukacja permanentna. Warszawa 19t;3.
mlrrrznr.y anul<>wiskowe życia dziecka: 1) rodzinę i inne grupy nieform~rlnrˇ (r~swi~ˇsnicre, s~siedzkie) stanowišce sferę bezpośrednich odrl~.j,rlywu.ri; l) instytucje lokalne (np. kino, dom kultury, świetlica) im~piryj;~.cšc oddziaływania również bezpośrednie, ale o charakterxw (mrma.lnyrn, instytucjonalnym oraz 3) instytucje ponadlokalne Przede wszystkim środki masowego przekazu, tworzšce układ oddziaływań pośrednich3. W miarę dorastania dziecka rozszerza się kryg oddziaływań wychowawczych. Najpierw jest to rodzina, która rozpoczyna długi proces przygotowania dzieci do życia poprzez kształtowanie określonych ról społecznych, systemu wartości, norm postępowania i niezależnie od swoich możliwości i warunków materialnych, kulturalnych, statusu społecznego, zaspokaja przede wszystkim potrzeby emocjonalne dziecka, potrzeby bezpieczeństwa i przynależności do określonych osób czy określonych wspólnot społecznych. Stopniowo, wraz z rozwojem dziecka, środowisko jego życia ulega rozszerzeniu4, stale powiększa się ilość i zakres oddziałujšcych bezpośrednio lub w sposób pośredni grup i instytucji pozarodzinnych (grupa rówieśnicza, s~siedzka oraz liczne instytucje wychowania pozaszkolnego)5. Wywieraj one określone zmiany w osobowości dziecka poprzez działania o bardzo różnym charakterze: nieformalnym, nieinstytucjonalnym, niezamierzonym, jak też formalnym, obligatoryjnym, instytucjonalnym, zamierzonym. Słusznie podkreśla się, że badajšc wpływy wychowawcze na jednostkę należy poszukiwać ich nie tylko w instytucjach szkolnych, kulturalno - oświatowych, opiekuńczych, ale także w tych działaniach środowiskowych, których efekty wychowawcze s~ ubocznym, niezamierzonym, przypadkowym rezultatem tych cJzia.łaris. 3A. Kłoskowska wyodrębnia trzy podstawowe układy kultury, w rnmac;h których ma miejsce wychowanie dzieci i młodzieży. Szeroko na tcˇn f.crnnt. w prnonclr: A. Kłoskowska: Społeczne ramy kultury. Warszawa 1992; Socjologii kull.ur;y. Wnrszawa 1981. 4Szeroko na ten temat w pracach: St. Kowalski, S. Wnwryniuk: Doskonalenie funkcjonowania systemu wychowawczego w środowisku. Sl.mliu Pedagogiczne. T. XLVII, Wrocław 1984; R. Miller; Socjalizacja - wyohownnic - pychoterapia. Warszawa 1981; A. Gurycka: Struktura i dynamika procesu wychowania. Warszawa 1979. SKlasyfikacja środowisk i instytucji wychowawczych w pracach: E. Trempała: Wyc~lwwanie równoległe w polskim systemie edukacyjnym. Bydgoszcz 1984; E. Trempała: I~;cłukacja nieszkołna (równoległa w warunkach przemian w Polsce. Bydgoszcz 1984; K. ł'rrecławski: Instytucje wychowawcze w wielkim mieście. Warszawa 1971; R. Wronzyopki: Pedagogika społeczna. Warszawa 1974; A. Kamiński: Funkcje pedagogiki spoIc~~v.urj. Warszawa 1972. ''Np. I~i. Zuaniecki, E. Trempała, St. Kowalski. Wpływów tych nie można nie doceniać, ze względu na szeroki zn, kreci i skuteczność ich oddziaływania na dziecko'. Wpływy wielu środowiskowych grup i instytucji sš często m wiele bardziej znaczšce w życiu dziecka niż systematyczne, wielolat,nie, sformalizowane oddziaływania szkolne. Dlatego też istotni tc~lę - pisze A. Przecławska "(...) powinny odgrywać kontakty wychowawcze mniej sformalizowane, nie ograniczone ścisłymi prograth~.mi edukacyjnymi, zostawiajšce więcej miejsca na spontanicztłt~~ć zarówno wychowawcy, jak i wychowanka"8. Takie możliwošci, jak się wydaje, tkwij w oddziaływaniach głównie społeczności I~kalnej. Posiada ona bowiem - zdaniem E. Trempały - "wielki potencjał wychowawczy dzięki swym instytucjom, swej strukturze społecznej i administracyjnej, swym kręgom kulturowym, a brzy sprzyjajšcych warunkach może być szkoły postaw obywatelskich i ogólnoludzkich, zbiorowym edukatorem jednostek i grup ludzkich"9. W tej pozaszkolnej przestrzeni życia dziecka, cugle poszerzajšcej i wzbogacajšcej się o nowe formy oddziaływań, tkwij więc możliwości kształtowania jego pogl~dów i postaw, rozwijania zainteresowań i gromadzenia doświadczeń. Oddziaływania różnych środowisk pozaszkolnych na dzieci, ich charakter, zakres, treść, s~ jednak bardzo zróżnicowane. To zróżnieowanie wynika ze specyfiki funkcjonowania poszczególnych grup społecznych, instytucji i placówek wychowawczych, ich struktury organizacyjnej i programowej. Z jednej strony posiadajš one potencjalne możliwości wywierania wychowawczego wpływu na różne sfery osobowości dziecka, kształtowania jego procesów poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych. Z drugiej zaś, należy je również postrzegać w aspekcie ujemnych, demoralizujšcych wpływów i niebezpieczeństw dla procesu wychowania. W tym środowisku pojawiaj się dzisiaj zagrożenia hamujšce i uniemożliwiajšce przebieg procesu wychowania, takie jak: ubóstwo, nędza wielu rodzin, rozpad, niepełność rodziny, bezrobocie, kryzys systemu wartości, alkoholizm, narkomania, przestępczość, agresja wśród dzieci 7 Wskazujš na to liczne prace i raporty o stanie oświaty na świecie, jak np.: P. G. Altbach: Excellence in Education. New York 1985; J. W. Botkin, M. Elmondjra, M. Maltza: Uczyć się bez granic. Warszawa 1982; I. Illich: Społeczeństwo bez szkoły. Warszawa 1976. sA. Przecławska: Wychowanie jako spotkanie - kilka pytań zamiast wstępu. (w:) Relacje między ludmi jako przedmiot badań pedagogicznych. Warszawa 1993, s. 17. 9E. Trempała: Szkoła a edukacja równoległa (nieszkolna. Poglšdy, doświadczenia, propozycje. Bydgoszcz 1993, s. 8.
i dorosłych, upadek po części autorytetów wychowawców, nauczycieli, rodziców, przewartościowanie wielu sfer życia społecznego, gospodarczego)°. Zjawiska patologii społecznej występuje i wypełniaj~ w większym lub mniejszym stopniu pozaszkolne środowisko dziecka. W tym środowisku żyje dzieci, rozwijajšc się wypełniaj to środowisko swoim doświadczeniem, zachowaniami o charakterze instrumentalnym i werbalnym. R__eh,cję .~lięc~ydzięckiem a śr_o- _ dowiskiem wychowawczym maje charakter dwustronny, w pewnym stopniu sprzężenia zwrotnego, póiiieważ nie jeśt to - jak pisze A. Przecławskall - tylko relacja odbioru bodców środowiskowych, ale także relacja współtworzenia. Dziecko poprzez swój,sposób recepcji wzbogaca środowisko wychowawcze, zmienia je. Srodowisko wychowawcze bowiem, przekształcajšc osobowość wychowanka na zasadzie jego własnej, wewnętrznej aktywności, zmienia się równocześnie pod jego wpływem"12. W tym procesie istotni rolę spełnia aktywność dziecka, która nie jest wyłšcznie odpowiedzi na oddziaływania środowiska, reakcj~ na dopływajšce z zewn~trz bodce, ale wyprzedza bieg wydarzeń, wpływa na niel3. Tego rodzaju aktywność staje się szczególnie ważna i potrzebna dzisiaj, we współczesnym świecie ci~głych zmian dokonujšcych się bardzo szybko, dynamicznie. Charakterystyczna jest w tym kontekście wypowied J. Trempały, który stwierdza, że trudno jest dzisiaj przygotować dziecko do spotkania z wydarzeniami, zjawiskami, które być może będ~ w przyszłości jego udziałem, wyposażajšc je w określone wzory zachowań, natomiast należy raczej "dać dziecku możliwość gospodarowania własnymi zasobami psychicznymi, przyzwyczajajšc je do samoregulacji i samorozwoju"14. Rodzi się w zwi~zku z tyra problemy bardzo złożone i trudne, dotyczšce takiego ukic:rurikowariia aktywności dzieci, która umożliwi im uczestniczenie w ci~,gle poszerza loNa ten temat w pracach: E. Trempałx: G;dukxcjx ui~~.rzkulnn (r<iwnoległa) op. cit., s. 9; R. Meighan: Socjologiaedulus<;ji.'1'orufi 19!);x; Ite~l. nxukowx Z. Kwieciński; H. Górecka, E. Szubert: Patologie społeczne objęta ingeˇreu<jrt a~<!u rodzinnego, ich uregulowania prawne. Olsztyn 1992; M. Jarosz: I)ezorgxnizx<:jn w rodzinie i społeczeństwie. Warszawa 1987. 11 A. przecławska: Wychowanie jako spotkanie - kilka pytań zamiast wstępu. (w:~ Relacje między ludmi jako przedmiot badań pedagogicznych. Warszawa 1993. ~2A. Przecławska: op. cit., s. 15. ~3J. 'I7rempała: Znaczenie edukacji równoległej dla rozwoju psychicznego dzieci i mlmlzieży. "Oświata i Wychowanie" 1989 nr 36, s. 34. ~ 4 .1. ~l'rcmpała: op. cit., s. 36. ... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Wątki
|