, Izdebska K. - Gdzie ci mężczyĹşni, Spiżarnia literacka, Krytyka i literatura feministyczna, ebook, pdf 

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
124
Karolina IZDEBSKA
Uniwersytet Szczeciıski
Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie
GDZIE CI M
Ħņ
CZY
ń
NI, CZYLI O KRYZYSIE M
Ħ
SKIEJ TO
ņ
SAMO
ĺ
CI
u m
ħŇ
czyzny:
to – prócz hartu i t
ħŇ
yzny
i po pojedynku blizny –
drobny
Ļ
lad kobiecej w nim natury;
no bo facet to ponury,
je
Ļ
li pod pawiemi pióry
brak mu siły, by si
ħ
przyzna
ę
do słabizny.
Grzegorz Turnau
Pytanie: „Gdzie ci mħŇczyŅni?” mogłoby sugerowaę, Ňe spotkał ich los nean-
dertalczyków. NaleŇy w tym miejscu sprostowaę, Ňe chodzi tu przede wszystkim o
wypieranie z rzeczywistoĻci społecznej akceptowanego do niedawna wzorca mħ-
skoĻci opartego na tradycyjnym stereotypie. Dodajmy bardzo wyraŅnego i przez
wieki stabilnego wzorca. Jednak w ostatnim czasie nastĢpiły przemiany, które
sprawiły, Ňe mħŇczyŅni pogubili siħ w kwestii swojej toŇsamoĻci płciowej. Pytanie o
prawdziwego mħŇczyznħ nabrało, wiħc istotnego wymiaru nie tylko w Ňyciu co-
dziennym, ale teŇ w naukach humanistycznych. Wyrazem tego jest chociaŇby po-
wstanie, tzw. men’s studies.
Role kobiet i mħŇczyzn podporzĢdkowane były systemom patriarchalnym od
pierwszego tysiĢclecia p.n.e. Od tego czasu przez wiele wieków kobiecoĻę i mħ-
skoĻę oraz przypisane płciom role społeczne były wyraŅnie okreĻlone. Szczególnie
stabilne były toŇsamoĻę i rola mħŇczyzny. Wszelkie wĢtpliwoĻci i odchylenia to był
jedynie margines Ňycia społecznego. Wzorem mħŇczyzny ogólnie rzecz ujmujĢc
był wojownik, najbardziej cenionymi cechami – odwaga i siła, a podstawowĢ rolĢ
społecznĢ mħŇczyzny – obroıca i Ňywiciel.
W XIX wieku nastĢpiło zacieĻnienie rodziny do pary małŇeıskiej i brak zwiĢ-
zania z rolĢ przez upadek własnoĻci ziemskiej. Te dwa powiĢzane ze sobĢ zjawi-
ska dały poczĢtek wyraŅnej ewolucji pojħę „mħskoĻci” i „kobiecoĻci”. Rodzina z
koıca poprzedniego stulecia podporzĢdkowana jest jeszcze surowej hierarchii i
narzuca całemu społeczeıstwu własne pojħcia tego, czym jest małŇeıstwo, „mħ-
skoĻę” i „kobiecoĻę”. W zasadzie podział na mħŇczyzn, czyli myĻliwych - zbieraczy,
oraz kobiety, rodzĢce dzieci i czuwajĢce nad ogniskiem domowym, trwał tysiĢce
lat, ale industrializacja narzuciła o wiele ostrzejsze rozgraniczenie. NiegdyĻ zwykli
mħŇczyŅni zazwyczaj pracowali na wydzierŇawionej ziemi, na której mieszkali.
Dziħki temu byli fizycznie bliŇej swej rodziny. Ojcowie przekazywali umiejħtnoĻci i
wiedzħ swoim synom, przez co spełniali waŇnĢ rolħ w procesie wychowania i w
kształtowaniu ich toŇsamoĻci płciowej. Niestety praca zarobkowa w fabrykach za-
bierała mħŇczyzn z domu na wiele godzin.
Pozycja mħŇczyzny opiekuna i gwaranta stabilnoĻci finansowej i społecznej
całej rodziny zostaje znów powaŇnie zagroŇona po I wojnie Ļwiatowej. Dziewiħtna-
stowieczny Ļwiat burŇuazji i mieszczaıstwa, gdzie odpowiedzialnoĻę za podejmo-
wane zobowiĢzania zarówno wobec siebie, jak i wobec bliskich, była podstawowĢ
125
cechĢ, zawalił siħ. Nonsens I wojny Ļwiatowej raz na zawsze koıczy mit mħŇczy-
zny Ňołnierza.
1
W latach dwudziestych XX wieku dochodzi do ostatecznego podwaŇenia za-
sady, Ňe mħŇczyzna jest odpowiedzialny za rodzinħ (wyjĢwszy jeszcze bardzo
zacofane kraje europejskie), poniewaŇ kryzysy ekonomiczne spowodowały, Ňe po
prostu odpowiedzialny byę juŇ nie mógł. Wszħdzie wzrastała liczba studentek; w
wielu krajach dopuszczano kobiety do habilitacji i wyŇszych stanowisk akademic-
kich. W dziedzinie pracy kobiet zaszły zmiany tak znaczĢce, iŇ wydawało siħ, Ňe
stare wzorce sĢ w zupełnym odwrocie. Kobiety były coraz bardziej aktywne zawo-
dowo. Wkraczały one przy tym coraz bardziej zdecydowanie na obszary zajmowa-
ne niegdyĻ przez mħŇczyzn: do przemysłu, rzemiosła i usług. Pracowały jako se-
kretarki, maszynistki, stenotypistki. Zatrudniano je takŇe masowo w bankowoĻci i
nowych gałħziach produkcji (przemysł elektryczny i farmaceutyczny). Praca zarob-
kowa kobiet stawała siħ powoli elementem Ňycia codziennego. W latach dwudzie-
stych zostało zapoczĢtkowane powolne, lecz stałe przenikanie kobiet na wysokie
stanowiska oraz upowszechnianie siħ metod planowania rodziny. Zjawiskiem istot-
nym był równieŇ rosnĢcy udział kobiet w nowych dziedzinach Ňycia publicznego
(sport) oraz ich nowy obraz w kulturze masowej. Na szczególnĢ uwagħ zasługujĢ
gwiazdy filmowe przełomu lat dwudziestych i trzydziestych, które czħsto ucieleĻnia-
ły na ekranie demoniczne kobiety: energiczne, pewne siebie, a nawet władcze.
JeŇeli chodzi o poglĢdy na kobiety i kobiecoĻę, pojawiły siħ refleksje naukowe
wspierajĢce ruch feministyczny (np. wyniki badaı
Margaret Mead, która udowad-
niała, Ňe pojawianie siħ u ludzi „kobiecych” i „mħskich” cech charakteru zaleŇy w
duŇej mierze od okolicznoĻci społecznych).
MoŇna było mieę nadziejħ, Ňe II wojna Ļwiatowa przywróci obecnoĻę mħŇczy-
zny i mħskich cech. Jednak nie była to juŇ wojna mħŇczyzn - wojowników, lecz
wojna niemal całej ludzkoĻci. Rozpoczħła siħ era rzezi dokonywanych na podłoŇu
etnicznym, albo anonimowych nalotów, w których rola czynnika mħskiego jest tak
naprawdħ Ňadna.
2
Po narzuceniu Europie Wschodniej komunizmu w krajach tego
regionu uchwalono konstytucje zawierajĢce artykuły o równouprawnieniu. Zniesio-
no ograniczenia pracy kobiet oraz nierównoĻci w prawie małŇeıskim i rodzinnym.
Masowo zatrudniano kobiety w działach, które przedtem były domenĢ mħŇczyzn: w
przemyĻle ciħŇkim, hutnictwie, górnictwie. GłoszĢc idee socjalizmu Karol Marks
przedstawiał kobietħ jako istotħ równĢ mħŇczyŅnie i postulował, aby zasadħ rów-
noĻci płci wprowadzię we wszystkich dziedzinach Ňycia społecznego.
3
OczywiĻcie
warunkiem zrównania kobiety z mħŇczyznĢ był według marksistów udział kobiet w
produkcji społecznej. K. Marks rozpatrywał te zagadnienia poprzez analizħ prze-
mian roli społecznej kobiety w róŇnych formach społeczno-ekonomicznych oraz
przez nakreĻlenie wizji zasadniczych zmian połoŇenia kobiet w społeczeıstwie
socjalistycznym i komunistycznym. Zdaniem jego kontynuatora - Włodzimierza
Lenina ustrój socjalistyczny, przez uwolnienie kobiety od ciħŇaru gospodarstwa
domowego, poprzez włĢczenie jej do działalnoĻci w gospodarce społecznej i
umoŇliwienie czynnego uczestnictwa w Ňyciu społecznym, politycznym i kultural-
nym miał stworzyę warunki pełnego i harmonijnego rozwoju osobowoĻci kobiety.
PodkreĻlał przy tym, Ňe nie moŇna zjawiska przeobraŇeı społecznej roli kobiety
1
M. Król: ĺ
wiat z honorem i
Ļ
wiat bez honoru.
„Res Publica Nowa” 1999, nr 9, s. 5-7
2
Ibidem
3
R. Stec:
Społeczna rola kobiety w uj
ħ
ciu W. I. Lenina.
Kraków 1970
126
wyprowadzaę wyłĢcznie i bezpoĻrednio z sił ekonomicznych, Ňe trzeba uwzglħd-
niaę jego powiĢzania z takimi elementami nadbudowy, jak miħdzy innymi panujĢca
ideologia, religia i system prawny. W swoich pracach W. Lenin zajmował siħ jednak
przede wszystkim losem kobiety-chłopki i kobiety-proletariuszki.
4
Poza tym w prak-
tyce tendencja zrównania kobiet z mħŇczyznami w socjalizmie była z róŇnym skut-
kiem realizowana. Dawne wzory ról płciowych nadal Ňyły własnym Ňyciem. Na gło-
wie kobiety wciĢŇ spoczywał dom, a stanowiska kierownicze w polityce, gospodar-
ce i nauce pozostawały domenĢ mħŇczyzn. Gdy w Polsce po roku 1956 w niepa-
miħę odeszły znienawidzone traktorzystki i przodownice pracy, nastĢpił zwrot w
kierunku silniejszego akcentowania ról rodzinnych kobiet. Najbardziej znanym
wówczas (a przynajmniej dobrze widocznym) wzorcem mħŇczyzny w Polsce był
robotnik z plakatu. Wzór ten utrwalano z upodobaniem w kamiennej formie - mo-
numentalne postacie z narzħdziami do pracy ponuro spoglĢdały ze Ļcian MDM-u.
Lata szeĻędziesiĢte w wiħkszoĻci krajów komunistycznych cechował powrót
do tradycyjnych wyobraŇeı na temat kobiecoĻci i mħskoĻci. W Polsce lansowano
model kobiety pracujĢcej zawodowo, ale tym razem wykwalifikowanej. Ideałem
stała siħ tzw. kobieta nowoczesna: wyemancypowana, niezaleŇna, odnoszĢca
sukcesy w pracy i w domu. MħŇczyzna ery gomułkowskiej nie posiadał juŇ cech
pomnikowych, odziany w garnitur z Domu Towarowego Centrum wypełniał urzħd-
nicze bĢdŅ inne obowiĢzki. „Taki był wzór oficjalny (czy teŇ właĻciwiej naleŇałoby
napisaę – brak wzoru) i takimi bohaterami zaludnione jest kino lat szeĻędziesiĢtych
– nawet kapitan Sowa wystħpuje w garniturze” – pisze Iwona Kurz.
5
Obok bezbarwnych postaci mħŇczyzn ery socjalizmu wyrósł mit buntownika.
Jak kaŇda rola, tak i kreacja buntownika wymagała kostiumu. W tym przypadku
obejmowała ona demonstracjħ torsu („u Cybulskiego na dwa, u Hłaski co najmniej
na trzy guziki”
6
). Koszula – obowiĢzkowo z podwiniħtymi rħkawami, bluza lub kurt-
ka; spodnie – dŇinsy lub sztruksy. Strój luŅny, charakterystyczny: jednoczeĻnie
niedbały i szykowny. Akcesoria te (trudno dostħpne i drogie) oznaczały odrħbnoĻę,
kontestacjħ i znak wiħzi z Zachodem. Do tego rekwizyty, które dopełniały autokre-
acjħ – okulary u Cybulskiego i papieros u Hłaski.
W latach osiemdziesiĢtych zachodnie Ļrodki masowego przekazu zaczħły
lansowaę nowy ideał: kobietħ sukcesu, która wkrótce zdominowała modħ i rekla-
mħ. Była to osoba wykształcona, zadbana, bogata i zajmujĢca wysokie stanowi-
sko, a przy tym nie majĢca Ňadnych problemów w zdominowanym przez mħŇczyzn
Ļwiecie. Obraz ten miał oczywiĻcie niewiele wspólnego z rzeczywistoĻciĢ. W Pol-
sce, gdy w roku 1989 „SolidarnoĻę” stała siħ bazĢ dla rzĢdu, zaczħła propagowaę
model kobiety domowej.
Obecnie tak zwana orientacja rynkowa w jeszcze inny sposób kształtuje miħ-
dzypłciowe relacje. Wszystko ma swój schemat, a ludzie wcielajĢ w Ňycie najnow-
szy model i działajĢ według najnowszego wzorca. Role, które przyjmujĢ mħŇczyŅni
i kobiety majĢ mocno schematycznĢ postaę, przy czym schematy te nie sĢ jednoli-
te czy zuniformizowane. Czħsto wykazujĢ sprzecznoĻę wewnħtrznĢ: na przykład
mħŇczyzna ma byę agresywny w interesach i jednoczeĻnie czuły w domu. Jeste-
Ļmy Ļwiadkami doĻę gwałtownie przebiegajĢcych zmian w okreĻlaniu tego, co to
4
R. Stec, op. cit.
5
I. Kurz:
Gdzie jeste
Ļ
Mały Ksi
ĢŇħ
, albo sentymentalny buntownik.
„Res Publica Nowa” 1999, nr 9, s.
10
6
Ibidem, s. 13
127
znaczy: „byę mħŇczyznĢ”, „byę kobietĢ”. Brak jasnych kryteriów staje siħ nierzadko
przyczynĢ nieporozumieı, które mogĢ powodowaę u mħŇczyzn wychowanych w
duchu tradycyjnego machismu (mħskoĻci) wzrost niewiary we własnĢ mħskoĻę i
uczucie demaskulinizacji.
W poszukiwaniu przyczyn kryzysu m
ħ
sko
Ļ
ci
Według Krzysztofa Jedliıskiego
7
mħŇczyznħ zniszczył komunizm. Inni uznajĢ,
Ňe przyczyna kryzysu mħskoĻci tkwi w rozwoju kapitalizmu i wolnego rynku. Praw-
da zapewne leŇy poĻrodku. Przede wszystkim Ņródła tego kryzysu tkwiĢ w gwał-
townych przemianach przełomu XIX i XX wieku zwiĢzanych z urbanizacjĢ i moder-
nizacjĢ. Tak wiħc mħskoĻę padła w pierwszej kolejnoĻci ofiarĢ monotonnej, me-
chanicznej pracy w fabrykach. Tam nie trzeba było wykazywaę siħ odwagĢ, pomy-
słowoĻciĢ, honorem czy siłĢ, które były wczeĻniej waŇne i dla myĻliwego, i dla
wojownika, i dla pracujĢcego na roli. KonsekwencjĢ były równieŇ przemiany zwiĢ-
zane z pozycjĢ i rolĢ ojca. Jak juŇ wczeĻniej wspomniano pracujĢcy w fabryce po
kilkanaĻcie godzin mħŇczyzna tracił kontakt z rodzinĢ. Chłopcy, którzy wychowy-
wali siħ w tamtym czasie nie mieli, wiħc oparcia w ojcach i co za tym idzie w mħ-
skich wartoĻciach. Trudno było w tych warunkach osiĢgnĢę mħskĢ dojrzałoĻę.
Wszystkie te przemiany tworzyły bardzo podatny grunt, na którym zaczĢł kieł-
kowaę feminizm – kolejny czynnik, który przyczynił siħ do upadku tradycyjnego
wzoru mħŇczyzny.
8
Podczas gdy prestiŇ mħŇczyzny malał, kobiety umacniały swo-
jĢ pozycjħ. Panowie utracili status jedynego Ňywiciela rodziny. Miejsce autorytary-
zmu w rodzinie zajmuje egalitaryzm. Warto zwrócię uwagħ na to, Ňe generacja
wyrosła w tym czasie to córki, które przejħły wzorzec silnych matek i synowie wy-
chowywani bez ojców. Te pierwsze stały siħ zagorzałymi feministkami, drudzy
musieli stawię czoło temu coraz bardziej popularnemu ruchowi. Feminizm przytło-
czył współczesnego mħŇczyznħ równieŇ w kwestii kontaktów z płciĢ przeciwnĢ,
które wyraŅnie siħ skomplikowały.
9
MħŇczyŅni zostali zmuszeni do zmiany zacho-
waı zwiĢzanych z płciĢ społecznĢ. Cała sytuacja spowodowała rozpad mħskiej
toŇsamoĻci. MħŇczyŅni znaleŅli siħ niejako na rozdroŇu: pomiħdzy tradycyjnym
stereotypem i feminizmem, który tħ tradycyjnĢ mħskoĻę kompromitował, oskarŇał i
oĻmieszał. Dochodzimy tutaj do kolejnego czynnika, który doprowadził do wymie-
rzenia dział w tradycyjne pojħcie mħskoĻci: do silnego akcentowania przez femi-
nistki destruktywnego mitu mħskoĻci. To mit, który zbudowany jest z cech opisujĢ-
cych tylko negatywnĢ stronħ mħskiej osobowoĻci: agresji, rozwiĢzłoĻci, egoizmu,
nieczułoĻci, rywalizacji, dĢŇeniu do władzy itp.
Faktem jest, Ňe dziĻ mħŇczyzna w Polsce jest niepewny swojej toŇsamoĻci i
swojej roli. Pod presjĢ gospodarki rynkowej zuŇywa on wiħcej energii na zapew-
nienie bytu rodzinie, na zmaganie siħ z rywalizacjĢ, walkĢ o władzħ i sukces. Staje
siħ on coraz bardziej znerwicowany, zmħczony i podatny na zranienie. Przeobra-
Ňeniom ulega rola społeczna mħŇczyzny zarówno w pracy, która wymaga mniej siły
fizycznej, jest bardziej siedzĢca i pasywna, jak i w rodzinie, w której autorytaryzm
został zastĢpiony przez egalitaryzm. Jego rola i toŇsamoĻę majĢ coraz bardziej
zatarte kontury. MoŇna teŇ spojrzeę na wolny rynek jako na arenħ, która moŇe
7
J. Petry Mroczkowska:
Niełatwo by
ę
m
ħŇ
czyzn
Ģ. „WiħŅ” 1997, nr1
8
E. Badinter:
X.Y. To
Ň
samo
Ļę
m
ħŇ
czyzny.
Warszawa 1993; K. Olechnicki:
Mi
ħ
dzy Rambo a mi
ħ
cza-
kiem. To
Ň
samo
Ļę
m
ħŇ
czyzny wobec wyzwania feminizmu.
on line /www.odra.okis.pl/
9
K. Olechnicki, op. cit.
128
mħŇczyŅnie pomóc osiĢgnĢę mħskĢ dojrzałoĻę – przez rywalizacjħ, osiĢgniħcie
sukcesu zawodowego i finansowego czy zdobycie władzy. PrzecieŇ mħŇczyzna z
władzĢ to szczyt sukcesu, wiĻnia na torcie mħskich ambicji. JednakŇe mħŇczyzna
posiadajĢcy atrybut władzy okreĻlony został przez A. Kimbrella jako jeden z funk-
cjonujĢcych współczeĻnie patologicznych typów mħskoĻci obok mħŇczyzny-
maszyny, czyli typowego miħĻniaka, mħŇczyzny-uosobienia rywalizacji i mħŇczy-
zny nastawionego na zysk.
10
Kolejnym z powodów mħskiej niedojrzałoĻci jest brak procedur inicjacyjnych.
11
PróbĢ mħskoĻci w realnym Ļwiecie stajĢ siħ sytuacje ekstremalne. Dawniej wy-
prawy na bieguny, czy pustynie organizowano dla własnej satysfakcji – sprawdze-
nia siħ, zaspokojenia ciekawoĻci Ļwiata. WiħkszoĻę współczesnych popisów nie
ma z tym nic wspólnego. Zdaniem Marcina Króla: „(…) sprowadzajĢ siħ one do
tego, Ňe ktoĻ, kto nie potrafi byę mħŇczyznĢ w domu, kto nie jest odpowiedzialny,
wierny i lojalny w codziennym Ňyciu, bo tych cech juŇ nie pojmuje, zastħpuje zwy-
czajnoĻę prawdziwego mħŇczyzny popisami w ekstremalnych warunkach, czħsto
zresztĢ niewiele ryzykujĢc, bo jest dyskretnie ubezpieczany przez specjalistħ”.
12
Twierdzi on ponadto, Ňe obecnie mħskoĻę potwierdza siħ nie posiadaniem honoru,
ale przeklinajĢc i opowiadajĢc wĢtpliwie Ļmieszne i sproĻne dowcipy. Współcze-
snym przedstawicielom „płci brzydkiej” wydaje siħ, Ňe sĢ mħŇczyznami, kiedy czoł-
gajĢ siħ i strzelajĢ w tak zwanych szkołach przetrwania. PozostajĢ, wiħc mħŇczy-
znom tylko pseudoinicjacyjne „obrzĢdki”: otrzħsiny, fala w wojsku, licytowanie siħ z
ryzykiem. InnĢ formĢ wypaczonej inicjacji jest znħcanie siħ nad własnym ciałem,
badanie granic wytrzymałoĻci, alkohol, narkotyki, bezsensowne szukanie niebez-
pieczeıstwa. Do tego wszystkiego nie ma ojca, który przerwałby to i powiedział:
dowiodłeĻ, Ňe jesteĻ mħŇczyznĢ. Według dziewczynek najistotniejszym momentem
potwierdzenia kobiecoĻci, swoistym „aktem inicjacyjnym”, jest urodzenie dziecka.
Chłopcy nie wskazujĢ takiego istotnego momentu.
13
M
ħ
sko
Ļę
dzisiaj – regulamin czy improwizacja
W społeczeıstwie informacyjnym istnieje zapotrzebowanie na zupełnie inne
niŇ we wczeĻniejszych typach społeczeıstw, cechy i zachowania. Tradycyjne po-
jħcia, opinie, poglĢdy i postawy zostały zachwiane, ale na ich miejsce jeszcze nie
wytworzyły siħ nowe, które okreĻlałyby w sposób jednoznaczny i satysfakcjonujĢcy
pojħcie mħskoĻci. W rzeczywistoĻci trudno jest przezwyciħŇyę konflikt miħdzy tra-
dycyjnymi stereotypami a nowymi wzorami i rolami mħŇczyzn. Podobnie jak istnieje
głħboka potrzeba ciĢgłoĻci i tradycji, istnieje równieŇ pragnienie zróŇnicowania tej
jednostajnoĻci – pociĢg do zmian. MħŇczyŅni mogĢ dziĻ zaakceptowaę zmiany w
normach lub sprzeciwię siħ im, kształtujĢc przez to porzĢdek społeczny. Interesu-
jĢce sĢ badania dotyczĢce poglĢdów na temat modelu „idealnego mħŇczyzny”.
14
W
repertuarze jego cech znajduje siħ wiele neutralnych z punktu widzenia płciowego.
Co wiħcej, uwaŇa siħ, Ňe ideał ów powinien byę wyposaŇony takŇe w cechy uwa-
Ňane za kobiece, takie jak inteligencja, wraŇliwoĻę na potrzeby innych, ciepło i
10
J. Petry Mroczkowska:
Niełatwo by
ę
m
ħŇ
czyzn
Ģ
.
„WiħŅ” 1997, nr 1, s. 133
11
W. Eichelberger:
Zdradzony przez ojca.
Warszawa 1998
12
M. Król, op.cit., s. 7
13
K. Izdebska:
Płe
ę
w teorii układów społecznych Floriana Znanieckiego. Studium teoretyczno-
empiryczne
(praca niepublikowana)
14
J. Petry Mroczkowska, op. cit., s. 129-136
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • paulink19.keep.pl