|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Pojęcie psycholingwistyki. Jej metody badań i zakres zastosowania 18 grudnia 2008
„ Pojęcie psycholingwistyki. Jej metody badań i zakres zainteresowania”.
Anna Markowska Kierunek Filologia Specjalność Angielska Program Język Biznesu Studia niestacjonarne
Pojęciem psycholinwistyki określamy naukę zajmującą się badaniem zachowań mownych w aspekcie psychologicznym. Za datę jej powstania przyjmuje się rok 1953, kiedy to w Bloomington w Stanach Zjednoczonych odbyła się konferencja z udziałem lingwistów, psychologów i etnografów, poświęcona różnym stanom komunikacji językowej człowieka. Psycholingwistyka daje dość duże możliwości praktycznego zatosowania. Wyniki badań okazują się użyteczne w leczeniu zaburzeń mowy, w pedagogice, w doskonaleniu metod nauczania czytania, pisania i obcych języków, w telekomunikacji i przekładach maszynowych, w komunikowaniu masowym, a zwłaszcza w propagandzie i reklamie. Przedmiotem psycholingwistyki są psychofizjologiczne procesy uczenia się i używania języka, tzn. kodowania i odkodowywania przekazów, oraz relacje między osobami uczestniczącymi w komunikowaniu a przekazami. Badaniom tak określonego przedmiotu nie może podołać ani samo językoznawstwo, zainteresowane głównie statycznym systemem językowym i tekstami, bezradne w analizie procesu, ani sama psychologia, zajmująca się procesami, które zachodzą w psychice ludzi w trakcie porozumiewania się, ani sama teoria informacji, nie uwzględniająca w dostatecznym stopniu znaczenia transmitowanych sygnałów. Rzeczywiste sukcesy może natomiast przynieść współpraca tych trzech nauk. Wzajemne relacje między psychologią a psycholingwistyką z jednej strony, a lingwistyką i psycholingwistyką z drugiej strony, przedstawi wykres. Na wykresie okresy A i B odnoszą się do dwóch kolejnych stadiów rozwoju jednostki bądź do dwóch różnych stadiów rozwoju języka w danej społeczności. Na górnej części wykresu przedstawiono różne poziomy organizacji zachowania jednostki. Diachroniczna psychologia bada te poziomy mając na uwadze ich rozwój (przejście z części A do B), synchroniczna psychologia zajmuje się interakcją a sekwencyjna śledzi przebieg danego stanu w określonym czasie (A lub B). Dolna część wykresu wskazuje różnego rodzaju przekazy będące domeną badań lingwistycznych oraz innych nauk, takich jak kinetyka lub estetyka.
Wykres 1. Schemat zakresu badań psycholingwistyki
Źródło: I. Kurcz: Psycholingwistyka, Biblioteka psychologii współczesnej, Warszawa 1976, s.11, C.E. Osgood, Psycholinguistics. A survey of theory and research problems, Indiana University Press, Bloomington 1954, s. 5
Diachroniczna lingwistyka zajmuje się badaniem struktury przekazów, które produkują członkowie tej samej społeczności mierzone różnymi okresami czasu. Synchroniczna lingwistyka natomiast zajmuje się badaniem wzajemnych zależności pomiędzy różnymi elementami danego przekazu językowego albo też między różnymi rodzajami przekazów. Zadaniem sekwencyjnej lingwistyki jest badanie uwarunkowań danego przekazu począwszy od elementu bezpośrednio go poprzedzającego. Psycholingwistyka przedstawiona w tym wymiarze jest jako część łącząca aspekt psychologiczny z lingwistycznym. Przedstawiona na wykresie diachroniczna psycholingwistyka zajmuje się zmianami zachodzącymi u jednostki bąź grupy, a zmianami w strukturze przekazów produkowanych przez te jednostki bądź grupy w różnym czasie. Przedmiotem badań psycholingwistyki synchronicznej są relacje pomiędzy aktualnym stanem lub stanami jednostki a produkowanym lub też odbieranym przekazem. Psycholingwistyka sekwencyjna zajmuje się relacjami między kolejnymi sekwencjami przekazu a sekwencyjnymi mechanizmami dotyczącymi nadawania i odbioru przekazu przez jednostkę. Przed powstaniem psycholingwistyki badania z pogranicza językoznawstwa i psychologii zaliczano do psychologii języka, - nauki stosującej w badaniach lingwistycznych metody psychologii, stawiającej sobie za cel wyjaśnienie zjawisk psychicznych na podstawie językowego zachowania się człowieka. Przyjmuje się powszechnie, że język pełni dwie podstawowe funkcje: reprezenatywną (przedstawioną w stosunku do rzeczywistości fizycznej, psychicznej i społecznej) i komunikacyjną (dla użytkowników danego języka). Historia psycholingwistyki dotyczy przesuwania się zainteresowań badaczy z jednej funkcji na drugą. Rozwój i zmiany jakie zaszły w badaniach nad psycholingwistyką można podzielić na okresy: lata 50te – kiedy to język utożsamino z pojęciem kodu, lata 60/70te kiedy to badano gramatykę, lata 70/80te, gdy podstawę badań stanowił dyskurs oraz na lata 90 i współczesne, gdy psycholingwistykę rozumiemy pod pojęciem języka jako Gramatyki Uniwersalnej. Za ojca wspólczesnej psycholingwistyki często uważa się psychologa W. Wundta, który stworzył pierwszą teorię mowy i był pionierem wielu metod eksperymentalnych, które stały się podstawą badań psycholingwistycznych, - takich jak pomiar czasu reakcji. Celem psychologii języka Wundta było dostarczenie wyjaśnień psychologicznych dla odkryć językoznawczych. Traktował on zdanie jako podstawową jednostkę języka, ale nie zgadzał się z ujęciem psychologii asocjacyjnej, że zdanie jest skojarzeniem kolejnych słów i odpowiadających im pojęć. Zdanie ma swoją wewnętrzną i zewnętrzną formę – w formie wewnętrznej pozostaje na poziomie poznawczym, natomiast w zewnętrznej formie jest wyrażeniem językowym. Głównym założeniem tej teorii jest twierdzenie, że czas potrzebny do wykonania zadań eksperymentalnych odzwierciedla stopień złożoności umysłowej owych zadań. W przeciwieństwie do Wundta, K. Bϋhler był eksperymentalistą. Prowadził on eksperymenty mające na celu przeprowadzanie inrospekcji, polegające na rozmowie z badanymi w warunkach kontrolowanych. Badał on rozumienie i zapamiętywanie złożonych zdań i przysłów. Bϋhler na gruncie psychologii języka był prekursorem teorii pola oraz funkcjonalizmu. Dzielił on zdania na trzy typy w zależności od pełnionej przez nie funcji. Były to: zdania przedstawieniowe, które odnosiły się do faktów rzeczywistości pozajęzykowej, zdania ekspresyjne – wyrażające stan mówiącego, oraz zdania ewokujące, których celem jest wywołanie określonych zachowań u słuchacza. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Bϋhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił trzy podstawowe funkcje języka: funkcję znaku, funkcję wyrażania siebie oraz funkcję apelacyjną. Funkcja znaku dotyczyła przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne mogą ją pełnić. Funkcja wyrażania siebie polega na ekspresywnym wyrażaniu psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy. Funkcja apelacyjna jest impresywną funkcją oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź. Psychologia lat sześćdziesiątych zdominowana była przez behawioryzm – teorię uczenia się, kóra podkreślała rolę seryjności w zachowaniu. Została ona wprowadzona przez J.B. Watsona, którego cechował skrajny redukcjonizm w odniesieniu do problematyki myślenia i mowy. Twierdził on, że istnieją tylko fakty, które można zaobserwować za pomocą zmysłów, a skoro myśli jako takiej zaobserwować się nie da – myśl nie istnieje. Istnieją jedynie reakcje, czyli zachowanie się organizmu, dlatego myśl jest jedynie utajoną werbalną, reakcją człowieka. Wszystkie reakcje można podzielić na dwie grupy: zewnętrzne i wewnętrzne, które można też nazywać jawnymi i utajonymi. Do zewnętrznych można by zaliczyć ruchy kończyn oraz reakcje artykulacyjne, takie jak głośne mówienie, wewnętrznymi byłyby te same reakcje tylko słabsze – ciche mówienie. Pod koniec lat pięćdziesiątych sformułowany został model funkcjonowania językowego przez B.F. Skinnera, który okazał się nadzwyczaj kontrowersyjny. Jego podstawowym celem było przewidzenie warunków użycia danego słowa. Skinner podobnie jak Watson, akcentował ścisłą kontrolę reakcji na jakiś bodziec – mógł nim być sam przedmiot bądź jego właściwości. Jeśli powiemy „stół” to nasza reakcja będzie bezpośrednio pod kontrolą tego przedmiotu. Jeśli natomiast powiemy „czerwony” w odniesieniu do tego samego przedmiotu, reakcję wywoła ta konkretna właściwość stołu. Teorie behawiorystyczne nie radziły sobie z wyjaśnieniem uczenia się wyrażeń zawierajcych elementy nieciągłe. Nie potrafiły również wyjaśnić, w jaki sposób elementy pojawiające się na początku zdania mogą być wyznaczone przez elemementy występujące później, które z nimi w ogóle nie sąsiadują. Szczególnie intensywny okres rozwoju psycholigwistyki światowej przypadł na lata sześćdziesiąte, kiedy to celem eksperymentalnych badań psychologicznych nad posługiwaniem się językiem przez człowieka było sprawdzenie realności psychologicznej różnych lingwistycznych modeli struktury języka. Tym modelem, który wywołał największe zainteresowanie wśród psychologów, był model Chomsky’ego. Była to teoria generatywno-transformacyjna, która akcentując twórczy charakter języka i rolę reguł w sterowaniu zachowaniem językowym, przeciwstawiła się zdecydowanie dominującemu w ówczesnej psychologii, zwłaszcza amerykańskiej, behawioryzmowi, który wyjaśniał zachowanie językowe sumą nabytych bezpośrednio nawyków, czyli związków między bodźcami werbalnymi i reakcjami werbalnymi. Podejście transformacyjne, które przez następne dwie dekady dyktowało kierunek teorii językoznawczych, było także wykorzystywane przez psychologów. Próbowali oni sprawdzić, czy takie podejście do opisu wypowiedzi językowych znajduje swój odpowiednik w rzeczywistych operacjach umysłowych użytkowników języka. Bliska współpraca językoznawców i psychologów zaczęła słabnąć w latach siedemdziesiątych, kiedy to poróżniły ich cele, a perspektywy ujęcia języka ludzkiego stały się rozbieżne. W tym czasie psychologowie odkryli współzależność różnych poziomów analizy języka i kontekstu sytuacyjnego oraz zaczęli badać naturę samego procesu rozumienia bez odniesień do konkretnych teorii gramatycznych. Badacze koncentrowali się na problemach organizacji słownika umysłowego i na przetwarzaniu tekstu oraz dyskursu – dziedzinach mniej podatnych na zmiany losu teorii lingwistycznych. Współcześnie ciągle duży wpływ na rozwój i badania psycholingwstyki ma nurt lingwistyczny, oparty głównie na analizach dyskursu, ale w którym dominują jednocześnie rozważania dotyczące reprezentatywnej funkcji języka. W wielu pracach z lat 90tych wspomniano rolę języka w ewolucji gatunku Homo sapiens oraz potraktowano powstanie języka jako wynik ewolucji biologicznej i przyczynę rozwoju kultury ludzkiej, wyższego typu świadomości i schizofrenii. Wspominali o tym zarówno Bickerton, Pinker, Jackendoff czy Crow. Współcześnie stosuje się podział na psycholingwistykę ogólną zajmującą się teoriami i badaniami językowego funkcjonowania dorosłego człowieka, psycholingwistykę stosowaną, która dotyczy czytania i pisania oraz zagadnienia dwujęzyczości i metod usprawniających te kompetencje i mających przeciwdziałać ich upośledzeniu, oraz psycholingwistykę rozwojową, zajmującą się przyswajaniem języka przez małe dziecko. Zaburzenia językowe wynikające z uszkodzenia mózgu wiążą się z neurolingwistyką. Jeśli chodzi o rozważania nad pochodzeniem języka i rozumieniem biologicznych uwarunkowań kompetencji językowej to bada je biolingwistyka. Socjolingwistyka zajmuje się badaniem relacji między językiem a czynnikami społecznymi. W ostatnich latach badania psycholingwistyczne skonentrowane są głównie na zasadach nowych gramatyk transformacyjnych – Teorii Rządu i Wiązania (jedna z najważniejszych teorii składniowych końca XX wieku, z której następnie powstał Minimalizm), procesach przetwarzania języka przez dorosłych i przez dzieci oraz na zaburzeniach językowych. Celem psycholingwistyki, pojmowanej jako psychologia języka, jest odkrywanie procesów psychicznych, dzięki którym ludzie przyswajają język i są w stanie go używać. Przyjmuje się podział tych procesów na trzy głowne grupy: rozumienie, wytwarzanie mowy i przyswajanie języka. Rozumienie oznacza sposób w jaki ludzie rozumieją język pisany i mówiony. Jest to szeroki obszar badań zawierający analizę procesów rozumienia na wielu poziomach, takich jak sposób w jak sygnały mowy są identyfikowane przez słuchaczy (percepcja mowy), jak ustalane są znaczenia słów (dostęp leksykalny), jak analizowana jest struktura gramatyczna zdań w celu otrzymania większych jednostek znaczenia (przetwarzanie zdań), jak są formułowane i interpretowane dłuższe konwersacje lub teksty (dyskurs). Wytwarzanie mowy to nic innego jak wszystkie zagadnienia dotyczące tego jak ludzie tworzą wypowiedzi językowe. Najwięcej o procesach wytwarzania języka można się dowiedzieć obserwując błędy popełniane przez osoby mówiące, takie jak potknięcia i przejęzyczenia, lub falstarty oraz przerwy występujące w rytmie ciągłej wypowiedzi – wahania, pauzy i zaburzenia płynności mowy. Przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka rozwojowa. W tej dziedzinie najważniejszym przedmiotem badań jest nabywanie przez dzieci ich języka ojczystego. Przyswajanie języka nie jest tu tożsame z uczeniem się. Poprzez przyswajanie rozumiemy spontaniczne nabywanie kompetencji zarówno językowych jak i komunikayjnych w danym języku. Uczenie się oznacza stosowanie specjalnych zabiegów, takich jak np.: powtarzanie, w celu opanowania określonych struktur językowych. Do głównych metod badania rozwoju języka małego dziecka należą dzienniki mowy. Są to dzienniki prowadzone przez rodziców albo przeszkolonych do tego badaczy oraz wywiady i obserwacje, które najczęściej przeprowadzane są w warunkach kontrolowanych. Dzienniki mowy stosowane są od XVIII wieku a do grupy rodziców stosujących tą metodę zaliczał się K. Darwin. W polskiej psychologii rozwojowej powszechnie znane są dzienniki prowadzone przez specjalnie przeszkolone do tego matki. Badania te zostały zainicjowane w latach 50tych przez profesora S. Szumana. Poza dziennikami dokonywano systematycznych obserwacji prowadząc rozmowy i wywiady z matkami oraz dziećmi. W Polsce badania takie przeprowadzała G.W. Shugar. W literaturze anglojęzycznej zainicjował je R. Brown. Przeprowadzano także różnego rodzaju eksperymenty ukierunkowane na badania bardziej szczegółowych aspektów rozwoju dzieci. Do przykładów takich technik zalicza się badanie percepcji dźwięków mowy i umiejętności posługiwania się regułami gramatycznymi. Techniką badającą percepcję, stosowaną nawet już u noworodków, jest technika podwyższonego tempa ssania smoczka. Polega ona na stosowaniu przez pewien czas jednego bodźca dźwiękowego. Po pewnym czasie zainteresowanie dźwiękiem mija a tempo ssania smoczka słabnie. Z chwilą, gdy wprowadzimy drugi bodziec tempo wzrośnie. Przyjmuje się, że istnieje relacja pomiędzy tempem ssania przez dziecko smoczka a poziomem uwagi. Innym przykładem techniki badającej rozwój dziecka był eksperyment J. Berko Gleason – dotyczący produktywności morfologicznej. Technika ta polegała na pokazywaniu dzieciom w wieku przedszkolnym obrazka zwierzęcia oraz informowaniu, że zwierze to to wug. Następnym krokiem było pokazanie kolejnych obrazków stwierdzając jednocześnie, że to kolejny wug. Zadaniem dzieci było dokończenie zdania zaczynającego się od słów „To są dwa…”. Język jest integralną częścią ludzkiej egzystencji. Mimo, że zdolność formuowania i rozumienia języka stanowi podstawę prawie wszystkich działań człowieka, procesy umysłowe umożliwiające użycie języka, wciąż jeszcze nie zostały dobrze poznane. Psycholingwistyka jest nauką stosunkowo młodą i ciągle rozwijającą się. Łaczy ona w sobie zagadnienia psychologiczne z aspektami lingwistycznymi, co pozwala na spojrzenie w szerszej perspektywie na badane czynniki sfery komunikacji i języka. Przedmiotem badań psycholingwistyki są procesy psychiczne, które umożliwiają człowiekowi opanowanie i posługiwanie się językiem.
BIBLIOGRAFIA
1. D. Aaronson, Psycholinguistic research: implications and pplications, Lawrence erlbaum associates publishers, New Jersey 1979 2. I. Kurcz, Psycholingwistyka, Biblioteka psychologii współczesnej, PWN, Warszawa 1976 3. I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji, Scholar, Warszawa 2000 4. C.E. Osgood, Psycholinguistics. A survey of theory and research problems, Indiana University Press, Bloomington 1954 5. Pod red. I Kurcz, Studia z psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej, Ossolineum, Wrocław 1983 6. Pod red. K. Polańskiego, Encyklopedia językoznawswa ogólnego, Ossolineum, Wrocław 1999 7. Pod red. St. Urbańczyka, Encyklopedia języka polskiego, Ossolineum, Wrocław 1999 8. I. Kurcz, A. Polkowska, Interakcyjne i autonomiczne przetwarzanie informacji językowych na przykładzie procesu rozumienia tekstu czytanego na głos, Polska Akademia Nauk – Zakład Psychologii, Ossolineum, Wrocław 1990 9. Pod red. J.B. Gleason, Psycholingwistyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005
1
Pod red. K. Polańskiego, Encyklopedia językoznawswa ogólnego, Ossolineum, Wrocław 1999, s. 479-480 Pod red. St. Urbańczyka, Encyklopedia języka polskiego, Ossolineum, Wrocław 1999, s. 314-315 Ibidem s. 315 I. Kurcz, Psycholingwistyka, Biblioteka psychologii współczesnej, PWN, Warszawa 1976, s. 10 Op. Cit., s. 12 Op. Cit., s. 480 I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji, Scholar, Warszawa 2000, s. 15 Op. Cit., s. 32-33 Op. Cit., s. 34-35 Pod red. J.B. Gleason, Psycholingwistyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 52-53 Pod red. I Kurcz, Studia z psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej, Ossolineum, Wrocław 1983, s. 8-9 I. Kurcz, A.Polkowska, Interakcje i autonomiczne przetwarzanie informacji językowych na przykładzie rozumienia tekstu czytanego na głos,Ossolineum, Wrocław 1990, s.31 Op. Cit., s. 54-55 Op. Cit., S. 17-18 Op. Cit., s. 69-73 D. Aaronson, Psycholinguistic research: implications and pplications, Lawrence erlbaum associates publishers, New Jersey 1979, s. 311-312 ... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Wątki
|