Izdebska A Lewandowska K 2012 Czynniki ryzyka krzywdzenia, E-booki, Psychologia, pobierz pdf

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->AGNIESZKAIZDEBSKA, KAROLINALEWANDOWSKAFundacja Dzieci NiczyjeCzynniki ryzyka krzywdzenia dzieciKrzywdzenie dzieci jest zjawiskiem o złożonych i różnorodnych uwarunkowaniach. Starając się wy-jaśnić jego etiologię nie sposób wymienić wszystkich możliwych czynników ani mechanizmów je wa-runkujących. Poza czynnikami ryzyka brać należy pod uwagę także występowanie czynników ochron-nych, które w wielu wypadkach mogą równoważyć obciążający wpływ stresorów. Niniejszy artykułkoncentruje się przede wszystkim na czynnikach ryzyka krzywdzenia dzieci. Stanowi on próbę ichsystematyzacji zgodnie z ekologicznym modelem funkcjonowania człowieka, a także próbę opisu me-chanizmów ich oddziaływania na sytuację dziecka.1. Wprowadzenierzywdzenie dzieci jest jednym z naj-istotniejszych problemów społecz-nych. Jego konsekwencje nie dotycząwyłącznie oﬁar, które bezpośrednio go do-świadczyły.Trauma ma charakter ponadjed-nostkowy, naznacza relacje tworzone przezosoby, które ją przeżyły. W ten sposób dotykażycianie tylko pojedynczej osoby — bezpo-średniejoﬁary urazu — ale i osób z nią zwią-zanych. Transpokoleniowy charakter krzyw-dzenia wiąże się natomiast z faktem, iż do-świadczeniapochodzące z relacji z własnymiopiekunami w dużej mierze wpływają nasposób traktowania własnych dzieci, rodzajstosowanych metod wychowawczych, typreakcji na ich potrzeby. Istnieje zatem znacz-ne prawdopodobieństwo, iż uraz doznanyw relacji z własnymi rodzicami będzie miałniekorzystny wpływ na własne funkcjono-wanie jako rodzica.Krzywda doznana w dzieciństwie maponadto charakter szczególny ze względu naszczególną rolę tego wczesnego okresu wży-Kciu człowieka. Dzieciństwo to czas kształto-wania się obrazu siebie i innych ludzi, czaskształtowania się umiejętności nawiązywa-nia relacji z innymi i funkcjonowania w tychrelacjach. Jeśli do częstych doświadczeńdziecka należy przeżywanie bólu, lęku czyzłości, to przede wszystkim te emocje zdeter-minują przebieg procesu kształtowania sięjego psychiki. Stąd też uraz doznany — czę-sto od osób bliskich — w tym okresie ma takgłębokie oraz szerokie konsekwencje. Nie-prawidłowe (ze względu na uraz) funkcjono-wanie psychiczne, które zostało stosunkowoszybko ukształtowane w dzieciństwie, póź-niej zdecydowanie trudniej jest zmienić. Od-działywania korekcyjne, gdy zaburzenie jużsię rozwinie, pochłaniają o wiele więcej cza-su, energii i nakładówﬁnansowych, związa-nych m.in. z uczestnictwem w psychoterapii.Ponadto w przypadku wielu zaburzeń — naprzykład zaburzeń antyspołecznych — me-tody leczenia i zmiany ich są aktualnie rela-tywnie mało skuteczne.116Dziecko krzywdzone•nr 2 (39) 2012AGNIESZKAIZDEBSKA, KAROLINALEWANDOWSKA• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECIPomoc osobom, które doświadczyłykrzywdzenia — zarówno tym młodym, jaki dorosłym — jest bez wątpienia koniecznai ważna. Niemniej jednak istotne jest skupie-nie się na zapobieganiu problemowi, podej-mowaniu działań interwencyjnych zanimjeszcze do krzywdzenia dziecka dojdzie. Nawartość takich działań wskazują zarównodotyczące zjawiska analizy teoretyczne, jaki doświadczenia z istniejącej już w tym za-kresie praktyki. Pozytywne skutki takichinicjatyw nie dotyczą jedynie sytuacji dzie-cka, ale również jego rodziny, a także całegospołeczeństwa (por. Hosking, Walsh 2001).Należą do nich:•zmniejszenie przypadków urazówﬁ-zycznych i psychicznych dzieci, a w kon-sekwencji tego polepszenie ichﬁzycznegoi psychicznego funkcjonowania zarównow okresie dzieciństwa, jak i dorosłości;•zwiększenie odpornościﬁzycznej i psy-chicznej dzieci — dzieci, które otrzymu-ją odpowiednią opiekę, nie doświadcza-ją w początkowych okresach swegoży-cia nadmiernego stanu stresu są zarównozdrowszeﬁzycznie, jak i budują zaso-by psychiczne pomagające im radzić so-bie z przyszłymi wyzwaniami, a nawetewentualnymi urazami;•zapobieganie rozwojowi predyspozycjido przejawiania zaburzeń antyspołecz-nych i podejmowania aktów przemocy— wyniki badań wskazują, iż predyspo-zycje do podejmowania działań o cha-rakterze przemocy, a także rozwĳania sięzaburzeń o charakterze antyspołecznymkształtują się do 3. rokużyciaw wynikuniewłaściwego traktowania dzieci przezrodziców;•redukcja kosztów, które ponosi społe-czeństwo — w związku z działaniemtakich instytucji, jak instytucje pomocymedycznej, społecznej, a także wymiarusprawiedliwości — tj. obniżenie kosztówpomocy medycznej dla oﬁar, terapii oﬁari sprawców, pomocy społecznej i psycho-logicznej, a także opieki publicznej. Sku-teczna proﬁlaktyka obniża także kosztyzwiązane z kosztami pracy organówści-gania i koszty sądowe.Aby działania proﬁlaktyczne były jak naj-bardziej skuteczne, powinny być realizowa-ne z uwzględnieniem trzech poziomów od-działywania:1) proﬁlaktyki pierwszorzędowej — obej-mującej wszystkie rodziny z dziećmi, np.kampanie społeczne;2) proﬁlaktyki drugorzędowej — adresowa-nej do tych rodzin, w których występu-ją czynniki ryzyka krzywdzenia dziecka,ale w których nie doszło jeszcze do prze-mocy wobec dziecka, np. różne formywsparcia psychospołecznego (warsztaty,konsultacje, monitorowanie funkcjono-wania takich rodzin);3) proﬁlaktyki trzeciorzędowej — skiero-wanej do tych rodzin, w których doszłodo krzywdzenia dziecka, a celem podej-mowanych działań jestłagodzeniejegoskutków i zapobieganie powtórzeniuprzemocy w przyszłości. Są to oddziały-wania interwencyjne, terapeutyczne, re-habilitacyjne.Zarówno wyodrębnianie rodzin, w któ-rych występują czynniki ryzyka krzyw-dzenia dzieci, jak i kierowanie wobec nichwspierających oddziaływań, należy do za-kresu działań proﬁlaktyki drugorzędowej, tj.działań kierowanych do rodzin należącychdo tzw. grup ryzyka. Programy przygotowa-ne w ramach proﬁlaktyki drugorzędowej sąskierowane do tych rodzin, które nie krzyw-dzą swoich dzieci. Jednakże w związkuz występującymi w nich czynnikami ryzy-ka krzywdzenia rodziny te powinny otrzy-mać wsparcie, które pomoże im radzić sobiez przeżywanymi problemami. Takie progra-my proﬁlaktyczne mają na celu wzmocnie-nie rodziny i zapobieganie przemocy wobecdziecka. Ich rola polega ponadto na zmniej-Dziecko krzywdzone•nr 2 (39) 2012117AGNIESZKAIZDEBSKA, KAROLINALEWANDOWSKA• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECIszaniu częstości podejmowania bardziej za-awansowanych interwencji służb zewnętrz-nych związanych z koniecznością reagowa-nia na przemoc, jeśli ona wystąpi.Nie ma jednej przyczyny, która sprawia,żedane dziecko pada oﬁarą krzywdzenia.Nie można wyróżnić także jednej cechy,charakteryzującej rodziny, w których doszłodo takiej przemocy. Zjawisko to jest obecnew rodzinach o różnym statusie ekonomicz-nym, niezależnie od religii, narodowości,kultury czy pochodzenia etnicznego. Cho-ciaż nie możemy wyszczególnić jednej przy-czyny, której stwierdzenie pozwoliłoby nazdiagnozowanie rodziny jako potencjalniekrzywdzącej, prowadzone są badania, któ-re pozwalają na wyodrębnienie czynnikówryzyka krzywdzenia dzieci. Dzieciżyjącew rodzinach czy wśrodowisku,w którym teczynniki występują, są w większym stopniunarażone na doświadczenie przemocy niżdzieciżyjącew rodzinach bez tych czynni-ków.Fakt częstszego stwierdzania określo-nych czynników w rodzinach, w których do-chodzi do krzywdzenia dzieci, nie oznaczajednocześnie,żew każdej rodzinnie, w któ-rej je zdiagnozowano, dojdzie do przemo-cy. Czynniki ryzyka występujące w danejrodzinie nie sprawiają,żenależy traktowaćją jako rodzinę krzywdzącą. Wskazują onenatomiast,żeprawdopodobieństwo wystą-pienia w niej przemocy wobec dziecka jestwiększe, niż w innych rodzinach, w którychte czynniki nie występują, a co za tym idzie—żerodzina ta wymaga zwiększonej uwa-gi i wsparcia ze strony profesjonalistów. Naprawdopodobieństwo zaistnienia krzyw-dzenia dziecka wpływ ma nie tylko obec-ność czynników ryzyka, ale także brak czyn-ników ochronnych, wspierających daną ro-dzinę i dziecko. Do przemocy wobec dziecidochodzi zatem głownie wtedy, gdy siła od-działywania czynników ryzyka nie możebyć zrównoważona przez wpływ czynni-ków ochronnych.Badania prowadzone w zakresie tema-tyki czynników ryzyka krzywdzenia dzie-ci zmierzają nie tylko w kierunku ich wyod-rębniania, ale i systematyzacji w ramach mo-deli służących wyjaśnianiu mechanizmówkrzywdzenia dzieci. Modele te zawierają ka-tegoryzacje czynników ryzyka i opisują ichwzajemne oddziaływanie na siebie. Przykła-dowo model ekologiczny oraz ekologiczno–rozwojowy, opisany przez Jamesa Garbarino(1977) oraz Jay’a Belsky’ego (1993), cechujetwierdzenie, iż nie tylko nie ma jednej przy-czyny krzywdzenia dzieci, ale też niemożli-we jest wyróżnienie czynnika koniecznegolub nawet wystarczającego, by krzywdzeniewystąpiło (Belsky 1993). W modelach tychproponuje się natomiast wyróżnienie grupczynników ryzyka obejmujących czynnikizwiązane z dzieckiem, rodzicem, interakcjąmiędzy rodzicem i dzieckiem, sytuacjęży-ciową rodziny, a także szeroko rozumianeczynnikiśrodowiskowe.2. Rodzaje czynników ryzyka krzywdzenia dzieciZarówno dzięki doświadczeniu prakty-ków specjalizujących się w pracy z rodzinąi z dzieckiem, jak i prowadzonym w tym ob-szarze badaniom naukowym, możliwe jestwyodrębnianie czynników, których wystę-powanie w danej rodzinie zwiększa ryzykozaistnienia w niej krzywdzenia dziecka. Jakpodaje Barth (2011) spośród różnych istot-nych czynników ryzyka krzywdzenia dzie-ci udało się wyodrębnić cztery najpowszech-niej współwystępujące i potencjalnie pro-wadzące do przemocy. Są to: uzależnienia,choroba psychiczna rodzica, przemoc domo-wa oraz problemowe zachowania dziecka.Do wymienionych czterech głównych czyn-ników, kolejne badania dodają znaczenie118Dziecko krzywdzone•nr 2 (39) 2012AGNIESZKAIZDEBSKA, KAROLINALEWANDOWSKA• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECIkolejnych i pozwalają na rozszerzanie listy.Wszystkie one dotyczą różnych aspektówżyciarodzinny i w różnym stopniu oddzia-łująna sposób jej funkcjonowania. Czynnikite są zatem bardzo zróżnicowane. Odnoszącsię do wymienionych wcześniej modeli Ja-mesa Garbarino (1977) oraz Jay’a Belsky’ego(1993), możliwe jest pogrupowanie ich w kil-ka głównych kategorii:•czynniki związane z dzieckiem— cechycharakteryzująceﬁzyczne i psychicznefunkcjonowanie dziecka mogące wpły-wać na sposób wchodzenia przez niew interakcje z najbliższym otoczeniemi tworzone przez nie relacje, np. niepeł-nosprawność dziecka;•czynniki rodzinne— cechy charaktery-zujące funkcjonowanie systemu rodzin-nego dziecka, np. konﬂikty czy uzależ-nienia w rodzinie;•czynnikiśrodowiskowe— odnoszą sięone do sytuacji społecznej rodziny, a tak-żecechśrodowiskaw którym ona funk-cjonuje.2.1. Czynniki ryzyka związane z dzieckiemDziecko, funkcjonując w relacji z rodzi-cami, nie przyjmuje roli biernej, polegającejwyłącznie na poddawaniu się ich oddziały-waniom. Dziecko nie funkcjonuje niczym„biała karta”, której osobowość i sposób by-cia zostają dopiero „nadrukowane” w tokuoddziaływań rodzicielskich. Już nowo na-rodzone dziecko jest aktywnym współtwór-cą swojej relacji z rodzicami. Potraﬁ komu-nikować się z nimi uśmiechem, płaczem, maokreślony temperament warunkujący m.in.poziom jego aktywności, a także wyrazistośći częstość wysyłanych do rodziców sygna-łów.W związku z tym istotnym przedmio-tem analiz jest to, w jaki sposób różne cechydziecka mogą wpływać na wywoływanieokreślonych zachowań ze strony rodziców,w szczególności, czy są takie cechy określa-jące dziecko, które korelują ze zwiększonympoziomem ryzyka doświadczenia przez niekrzywdzenia.Okoliczności dotyczące narodzinW badaniach prowadzonych w grupie4 351 noworodków przez Browne i współ-pracowników (2006) wykazano, iż do cechdziecka zwiększających prawdopodobień-stwo doświadczenia przez nie krzywdzenianależały m.in. już takie cechy, jak jego przed-wczesne narodziny i/lub niska waga urodze-niowa, narodziny bliźniąt lub urodzenie siępo upływie mniej niż 18 miesięcy od po-przedniego porodu matki.WiekWyniki wielu badań (Benedict, WhiteCornely 1985; Powers, Eckenrode 1988) wska-zują, iż ilość zgłoszeń dotyczących krzyw-dzenia dzieci spada wraz ze wzrostem ichwieku. Prawidłowość tę tłumaczy się, wska-zując kilka czynników: młodsze dzieci spę-dzają więcej czasu z opiekunami, są od nichw większym stopniu zależne, są bardziej po-datne na urazy, mają mniejszą zdolność do-stosowania się do oczekiwań opiekunów,słabiej regulując swoje emocje i zachowanie.Jednocześnie niektórzy badacze (por. Belsky1993) sugerują, iż w przypadku adolescen-tów liczba odnotowywanych przypadkówkrzywdzenia może być zaniżona.PłećPłeć dziecka stanowi czynnik ryzyka do-świadczeniaspecyﬁcznego typu krzywdze-nia, tj. wykorzystania seksualnego. Tej formyprzemocy częściej doświadczają dziewczyn-ki niż chłopcy (Finkelhor 1986). W przy-padku dziewczynek wyniki badań wskazu-ją na skalę zjawiska wahającą się od 5–62%,w przypadku chłopców 5–31%. Prawidło-Dziecko krzywdzone•nr 2 (39) 2012119AGNIESZKAIZDEBSKA, KAROLINALEWANDOWSKA• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECIwość ta wynika z faktu, iż większość spraw-ców przemocy seksualnej jest płci męskiej,a z kolei wśród nich odsetek osób heterosek-sualnych w zasadzie odpowiada odsetkowitych osób w całej populacji. Jednocześniepodkreślić należy, iż ilość chłopców–oﬁarprzemocy seksualnej może być bardziej niżw przypadku dziewcząt niedoszacowana.Fakt ten związany jest z mniejszą gotowoś-cią chłopców do ujawniania doznanej prze-mocy mającą sweźródłom.in. w obecnymw większości kultur wzorcu socjalizacyj-nym, zgodnie z którym chłopcy powinni byćsilni, radzić sobie samodzielnie, a nie powin-ni identyﬁkować się z rolą oﬁary (Beisert, Iz-debska 2012).NiepełnosprawnośćBadania prowadzone przez Sulivan i Knut-son (1998 i 2000) pokazały,żedzieci niepeł-nosprawne doznają maltretowania przez ro-dziców 3,4 razy częściej niż dzieci zdrowe.Z kolei badania prowadzone przez WestatInc. (1993) nad przypadkami zgłoszonymi doCPS (Child Protective Services) pokazały,żedzieci niepełnosprawne są 1,7 razy częściejreprezentowane w tej populacji niż dziecizdrowe.Niepełnosprawność dziecka okazuje siębyć ponadto istotnym czynnikiem ryzykadoświadczenia przez nie przemocy seksu-alnej. Dotyczy to między innymi niepełno-sprawności intelektualnej (por. Izdebska,Pieńkowska 2008). Osoby z niepełnospraw-nością intelektualną są narażone na naduży-cia własnej seksualności ze strony innychosób częściej niż ich rówieśnicy. Osoby nie-pełnosprawne intelektualnie zazwyczaj po-siadają niewystarczającą (nieadekwatną lubżadną)wiedzę z zakresu prawidłowości roz-woju seksualnego i ekspresji seksualnej orazwiedzę dotyczącą tego, jakie zachowania zestrony osób dorosłych są dopuszczalne, a ja-kie nie. Ponadto na zwiększone ryzyko sta-nia się oﬁarą przemocy seksualnej przezdzieci niepełnosprawne wpływ ma ich ob-niżony poziom umiejętności komunikacyj-nych oraz mniejsza umiejętność przejawia-nia zachowań asertywnych — wyrażanianiezgody, odmowy.Dzieci niepełnosprawne zarówno rucho-wo, jak i intelektualnie, wymagają większejopieki i uwagi ze strony rodziców. Sytuacja,w której rodzice dowiadują się,żeich dzie-cko jest niepełnosprawne jest w większościprzypadków trudna dla rodziny i rodzi stresoraz wiele emocji, z którymi rodzice mu-szą sobie radzić. W części sytuacji diagno-za dziecka jest rozciągnięta w czasie i rodzi-ce przeżywają niepewność związaną z bra-kiem diagnozy i wskazówek, jak postępowaćz dzieckiem. Muszą oni zatem stawić czołanie tylko opiece i wychowaniu dziecka, aletakże radzeniu sobie z dodatkowym stresemzwiązanym z nową sytuacją w rodzinie.Choroby chronicznePodobne sugestie, dotyczące związkuchorób dzieci oraz ryzyka doświadczeniaprzez nie przemocy ze strony rodziców, po-daje Ossowska (2003), odnosząc się z kolei dochorób przewlekłych. Wskazuje ona, iż cho-roba przewlekła dziecka jest sytuacją trwalei silnie zmieniającążyciecałej rodziny orazzagrożeniem dla jej prawidłowego funkcjo-nowania. Choroba taka jest dla wszystkichczłonków rodziny silnym stresorem mogą-cym potencjalnie być przyczyną konﬂiktóworaz ujawniania się niewłaściwych postawwobec dzieci. Do najczęściej opisywanychzalicza się aktywne odrzucenie dziecka i/lubjego bierne zaniedbywanie (Iwaniec, Szma-galski 2002). Do przejawów aktywnego od-rzucenia należą takie zachowania, jak: rea-gowanie złością na przejawy dystresu u dzie-cka, wrogi stosunek do niego — obwinianiego za chorobę,ﬁzyczne dystansowanie sięwobec niego, brak zadowolenia z jego osiąg-nięć, brak pozytywnych wzmocnień za czy-nione przez nie postępy, stosowanie suro-wej dyscypliny, niebawienie się z dzieckiemi niewłączanie go do różnych aktywności,120Dziecko krzywdzone•nr 2 (39) 2012 [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Wątki