J. Detko, Eliza Orzeszkowa

Marta to najbardziej znana powieść Orzeszkowej poświęcona kwestii kobiecej, utwór o innych założeniach fabularno – kompozycyjnych i innym systemie motywacyjnym, prowadzącym do konkluzji zamierzonych przez autorkę. W dotychczasowych utworach Orzeszkowej najczęściej bywało tak, że osoba, która ponosiła klęskę, reprezentowała postawę zgubną, fałszywe wyobrażenie o życiu i świecie. W Marcie natomiast klęska bohaterki ma zupełnie inny sens: ma unaoczniać potrzebę właściwego przygotowania kobiety do życia w ówczesnym społeczeństwie, sama zaś bohaterka otoczona jest sympatią i zrozumieniem pisarki. Inaczej więc pisarka skonstruowała świat powieściowy, inne też postawiła przed utworem cele. Orzeszkowa przełamała konwencję powieści salonowej i napisała powieść społeczną. Nie ma też w powieści intrygi romansowej – cała uwaga pisarki zwrócona jest na społeczno – obyczajowe tło losów Marty.

Źródła niepowodzeń Marty są dwojakie: Nieprzygotowanie do samodzielnego i praktycznego życia – Marta odbyła wychowanie salonowe (nauka gry na fortepianie, rysunek), które nie dawało żadnej szansy otrzymania zarobkowej pracy. Zaatakowany został tutaj wzór feudalnego wychowania kobiet. Po wtóre źródłem jest nierówność prawna i społeczno-obyczajowa kobiety: traktowana jest ona dalej jako nierównoprawny członek społeczeństwa, któremu nie przysługują prawa należne mężczyźnie.

Marta została przyjęta z ogromnym zainteresowaniem i wywarła duży wpływ na ruch emancypacyjny, zarówno w Polsce, jak i w Niemczech czy Szwecji. Powieść ta świadczyła o doskonaleniu się warsztatu pisarskiego Orzeszkowej: dążeniu do zwięzłości stylistycznej, dramatyzacji wydarzeń, rezygnacji z nadmiernie rozwiniętego komentarza odautorskiego. Był to poważny krok od dydaktyzmu do realizmu.