|
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A NNA O RY ´ SKA Kategorie semantyczne leksyki j˛zyka potocznego i gwary wi˛ziennej Interesuja˛cym problemem dla badacza współczesnego j˛zyka polskiego jest miejsce gwary wi ˛ ziennej w narodowym systemie komunikacji społecznej. Je˙eli j ˛ zyk etniczny potra- ktujemy jako kod ogólny, obsługuja˛cy cała˛ narodowa˛ wspólnot˛ j˛zykowa˛, to poszczegól- ne gwary ´rodowiskowe b˛da˛ subkodami obsługuja˛cymi ró˙ne grupy społeczne. Istnienie gwary wi˛ziennej jest zjawiskiem j˛zykowym, ale i kulturowym, bowiem jest ona wyra- zem istnienia j specyficznej subkultury – subkultury przest˛pców w warunkach pozbawie- nia wolno´ci. Marcel Cohen okre´lał ˙argon jako paso˙ytnicza˛ formacj˛ wewna˛trz bardziej ogólnej cało´ci j˛zykowej, od której zapo˙ycza ona swoja˛ fonologi˛, morfologi˛ i składni˛ 1 . Tak wi˛c cechy wyró˙niaja˛ce j˛zyk poszczególnych ´rodowisk przejawiaja˛ si˛ przede wszystkim w sferze słownictwa. Je´li te odr˛bno´ci maja˛ charakter kompleksowy i składaja˛ si˛ na cało´´ ró˙na˛ od struktury leksykalnej polszczyzny ogólnej i je´li mo˙na wyró˙ni´ w nich odr˛bny system leksykalny – wtedy mo˙emy mówi´ o gwarze ´rodowi- skowej. W´ród kryteriów odró˙nienia gwary ´rodowiskowej od słownictwa zawodowego (´rodowiskowego) D. Buttler wymienia dysponowanie takim mikrosystemem nominatyw- nym, który zdolny jest opisa´ przynajmniej te realia, z którymi człowiek styka si˛ w ˙yciu codziennym 2 . B. Geremek jest zdania, ˙e „˙argony rzeczywi´cie funkcjonuja ˛ ce, tzn. obsługuja˛ce okre´lona˛ grup˛ w okre´lonym czasie, składaja˛ si˛ z niewielkiego zasobu słów. Obok terminologii technicznej procederów złodziejskich, słowotwórstwo ˙argono- we dotyczy dwóch grup poj ˛ ´: gier hazardowych oraz prostytucji i ˙ycia seksualnego (...) Znaczenie ma fakt, ˙e w wi˛zieniach i karczmach – uprzywilejowanych miejscach ˙argonu – wokół kobiet i miło´ci koncentrowały si˛ wszelkie rozmowy” 3 . Podobnie St. Milewski stwierdza, ˙e „przest˛pcy u˙ywaja˛ swej gwary w pewnym tylko zakresie – uzupełniaja˛ niejako wspólny j˛zyk ze ´rodowiskiem, w którym ˙yja˛” 4 . Natomiast prawnicy wskazuja˛ na zdolno´´ zast˛powania przez gwar˛ przest˛pcza˛ j˛zyka potocznego, np. J. Morawski stwierdza wprost: „gwara przest˛pcza – jak ˙aden j˛zyk zawodowy – mo˙e zast˛powa´ mow˛ potoczna˛” 5 . Z kolei Z. Bo˙yczko jest zdania, ˙e „złodziej cz˛sto nie zna dostatecznie j˛zyka polskiego, wskutek cz˛stego u˙ywania gwary przyzwyczaja si˛ do niej i u˙ywa jej 82 (a w szczególno´ci niektórych wyra˙e´ w kontek´cie zdaniowym) przy opowiadaniu ró˙nych zdarze´ lub na okre´lenie przedmiotów, osób i sytuacji ˙yciowych” 6 . Aby wska- za´ na prawdziwo´´ tych intuicyjnych spostrze˙e´ prawników, spróbujemy dokona´ podziału zbioru leksemów gwary przest ˛ pczej według kategorii semantycznych w celu dokonania opisu siatki nominatywnej tego słownictwa. Odpowiemy w ten sposób na pytanie, czy tworzy ona system zdolny do odzwierciedlenia codziennych realiów ˙ycia ludzkiego. Dystrybucj˛ słownictwa gwary wi˛ziennej według klas realnoznaczeniowych zestawimy z podobnym podziałem na kategorie semantyczne leksyki potocznej dokona- nym przez D. Buttler 7 . Jako schemat klasyfikacyjny posłu˙ył D. Buttler układ kategorii semantycznych, b˛da˛- cych podstawa˛ tematycznego słownika-minimum j˛zyka rosyjskiego (1177 słów) V. V. Morkovkina 8 . Słownik ten ma nastawienie ´ci´le praktyczne: słu˙y jako podstawa przy nauczaniu pocza˛tkowym j˛zyka rosyjskiego jako obcego, w zwia˛zku z tym nie ograniczył si˛ do elementarnych słów j˛zyka rosyjskiego; wła˛czone do niego zostały tematy peryfe- ryjne z punktu widzenia leksykografii, lecz istotne dla procesu dydaktycznego (np. wyrazy kreda, seminarium, gramatyka) oraz b˛da˛ce przedmiotem zainteresowania wielu ludzi (np. opanowanie kosmosu) 9 . Wydzielone przez V. V. Morkovkina kategorie (jest ich a˙ 46) nazwane zostały przez D. Buttler „uniwersalnymi” 10 , lecz mo˙na je za takie uzna´ jedynie w przybli˙eniu. Przykładem dowolno´ci w przydzielaniu leksemów do poszczególnych kategorii przez Morkovkina mo˙e by´ wyraz milicjant – bardzo istotny w gwarze wi˛zien- nej. Jest on zaliczany do kategorii „Miasto” (27) i jednocze´nie do kategorii „Pa´stwo” (36). Podobnie wyraz wycieczka: kategoria „Pomoce naukowe i organizacja procesu naukowego” (21) oraz kategoria „Miasto” (22); miło´´: kategoria „Emocjonalno-subie- ktywny ´wiat człowieka” (6) oraz „Odnoszenie si˛ do ludzi” (9) itd. Przy niektórych kategoriach jest wr˛cz odsyłacz do innych, np. „Miasto” patrz „Ruch”, „Podró˙” patrz „Ruch” itp., co stawia pod znakiem zapytania celowo´´ wyró˙niania tych kategorii w osobne klasy. Wydaje si˛, ˙e bardziej uniwersalny charakter maja˛ kategorie (w liczbie 22) zastoso- wane przez Carla Darlinga Bucka w słowniku wybranych synonimów głównych j˛zyków indoeuropejskich 11 . Posłu˙ymy si˛ jednak, niejako z konieczno´ci, układem kategorii V. V. Morkovkina, aby wyniki uzyskane przez D. Buttler dla j˛zyka potocznego mo˙na było zestawi´ z siatka ˛ nominatywna ˛ słownictwa gwary wi ˛ ziennej. W artykule D. Buttler podstawa˛ analizy było 760 rzeczowników. Podzielono je na 23 kategorie semantyczne. W kategorii 1. „Człowiek” znalazło si˛ 385 leksemów, pozostałe rozło˙yły si ˛ w kategoriach 2–23. Liczba leksemów w poszczególnych kategoriach nie zawsze była podana w tek´cie. Tak˙e na wykresie 12 mo˙na liczb˛ leksemów w poszcze- gólnych kategoriach odczyta´ jedynie na bardzo ogólnej skali na podstawie wysoko´ci słupków przedstawiaja ˛ cych liczb ˛ leksemów w danej kategorii. Tak wi ˛ c liczbowy mate- riał porównawczy jest z konieczno´ci niezbyt dokładny. Materiał słownikowy gwary wi˛ziennej został zebrany przez autork˛ niniejszego arty- kułu w roku 1982 we Wrocławiu. Informatorami byli wi˛´niowie niekryminalni, legity- muja˛cy si˛ wy˙szym wykształceniem humanistycznym, przebywaja˛cy przez minimum 3 miesia˛ce z wi˛´niami kryminalnymi w jednej celi, za czyny karane na podstawie Dekretu o stanie wojennym (5 m˛˙czyzn) 13 . Informatorem „kontrolnym” był były wychowanek domu poprawczego, obracaja˛cy si˛ w ´rodowisku lumpenproletariatu, legitymuja˛cy si˛ wykształceniem ´rednim zawodowym. Zebrany w ten sposób słownik gwary wi˛ziennej 83 liczy sobie ponad 950 jednostek leksykalnych uło˙onych alfabetycznie w 823 hasła. Skład tego słownictwa pod wzgl˛dem cz˛´ci mowy jest nast˛puja˛cy (950 = 100%): rzeczowniki (ła˛cznie z frazeologizmami nominatywnymi) – ok. 64% (610), przymiotniki (ła˛cznie z imiesłowami przymiotnikowymi) – ok. 2,75% (26). Tymczasem według M. Zar ˛ biny 14 w j˛zyku mówionym jest 44% rzeczowników i 11% przymiotników, a w j˛zyku pisanym – 45% rzeczowników i 16% przymiotników. Zestawienie to potwierdza obserwacj˛ D. Buttler, ˙e swoisto´cia˛ systemu leksykalnego gwar ´rodowiskowych sa˛ nie tylko szczegółowe ró˙nice słowotwórcze w stosunku do polszczyzny ogólnej, ale „inna cała wewn˛trzna organizacja zasobu słownikowego” 15 . Podaje ona, ˙e w gwarze złodziejskiej jest 65% rzeczowników i 5% przymiotników, a w gwarze ochwe´ników – odpowiednio 63% i 4% 16 . Uzyskanie podobnych wska´ników procentowych w odniesieniu do zebranego przeze mnie materiału słownikowego, pochodza˛cego z wrocławskich zakładów penitencjarnych, pozwala uzna´ próbk˛ za reprezentatywna˛ dla gwary wi˛ziennej. W tym artykule poddamy analizie jedynie 605 rzeczowników pod ka ˛ tem widzenia ich przynale˙no´ci do kategorii semantycznych, aby wykaza´, ˙e tak˙e pod wzgl˛dem ich dystrybucji do klas realnozna- czeniowych mo˙na mówi´ o „innej wewn˛trznej organizacji zasobu słownikowego”. W´ród charakterystycznych cech leksyki potocznej D. Buttler wyró˙nia jej orientacj ˛ szczegółowo–konkretna˛, która odznacza si˛ brakiem nazw abstrakcyjnych relacji mi˛dzy przedmiotami, wyodr˛bnionymi w wyniku rozumowania i naukowego poznania rzeczy- wisto´ci (Morkovkin nazywa je „słowami ogólnymi”) oraz ubóstwem abstraktów (122 jednostki, czyli 16% leksemów w badanej próbie) 17 . Słownictwo gwary wi˛ziennej przejawia równie˙ orientacj˛ szczegółowo–konkretna˛, jednak˙e w mniejszym stopniu. Grupka tzw. „słów ogólnych” liczy 4 jednostki, co stanowi 0,7% ogółu leksemów, podczas gdy u Morkovkina kategoria ta liczy 19 jednostek, co stanowi 1,6% ogółu. Wyrazy te oznaczaja˛ takie poj˛cia, jak: koniec (KRANIEC, KRA ´ - CÓWKA), nic (FRIKO), brak (PRZEKRE˛T). Natomiast abstrakta w liczbie 158 jednostek stanowia˛ 26% ogółu materiału słownikowego. W słownictwie potocznym stanowiły one 16%. Druga˛ znamienna˛ cecha˛ słownictwa potocznego jest jego antropocentryzm, który przejawia si˛ w przygniataja˛cej przewadze liczbowej nazw osobowych w stosunku do innych klas semantycznych; stanowia˛ one ponad 50% badanego zbioru leksemów (385 jednostek). Orientacja antropocentryczna leksyki potocznej przejawia si ˛ tak˙e w przewa- dze nazw odnosza˛cych si˛ do społecze´stwa ludzkiego, jego instytucji i przedmiotów z nim si˛ kojarza˛cych 18 . Słownictwo gwary wi˛ziennej cechuje tak˙e antropocentryzm w powy˙szym rozumieniu, co jest o tyle zrozumiałe, ˙e komunikacja j ˛ zykowa w wi ˛ zie- niu przebiega w izolacji od ´wiata przyrody, a wi˛c nie ma w zasadzie potrzeby nazywania realiów z nia˛ zwia˛zanych. Leksyk˛ wi˛zienna˛ charakteryzuje tak˙e przewaga ilo´ciowa nazw osobowych, lecz nie jest ona tak zdecydowana jak w j ˛ zyku potocznym – stanowi ponad 25% ogółu zbioru (155 jednostek) (por. wykres 1.) Wykres 1. Struktura jednostek leksykalnych zaliczonych do kategorii 1. i pozostałych kategorii semantycznych (w procentach) 84 Pozostałe słownictwo rozkłada si ˛ w 26 klasach realnoznaczeniowych, z czego 21 jest identycznych z wyró˙nionymi przez D. Buttler dla leksyki potocznej. Dalszych 5 kategorii semantycznych gwary wi˛ziennej, wyró˙nionych tak˙e w´ród 46 kategorii Morkovkina, obcych jest leksyce potocznej. Sa ˛ to kategorie: „Choroba i leczenia”, „Czas”, „Higiena osobista”, „J˛zyk” oraz wspomniane ju˙ „Słowa ogólne”. Natomiast brak tu dwóch kategorii: „Nauka” i „Ro´liny”. Tak wi˛c, w wyniku dystrybucji leksyki potocznej według klas realnoznaczeniowych, D. Buttler wyró˙nia 23 kategorie semantyczne; ten sam zabieg w stosunku do słownictwa gwary wi˛ziennej prowadzi do wyró˙nienia 26 kategorii. W obu zbiorach słownictwa rozkład leksemów w poszczególnych kategoriach jest nierównomierny. Zachodza˛ tak˙e ró˙nice w liczebno´ci poszczególnych kategorii w obu omawianych systemach nomina- tywnych (por. Wykres 2.). Wykres 2. Liczebno´´ leksyki potocznej i gwary wi˛ziennej w poszczególnych kate- goriach semantycznych (w procentach: Na 2–23 = 100%, Nb 2–28 = 100%) Na – zbiór leksemów j˛zyka potocznego, Nb – zbiór leksemów gwary wi˛ziennej 85 Kategorie semantyczne: 2. Czynno´ci fizyczne człowieka (15,7%; 9,3%) 3. Cz˛´ci ciała ludzkiego (12,3%; 11,8%) 4. ˙ ywno´´ (9,6%; 8,7%) 5. Odzie˙ (8,0%; 1,8%) 6. Stany i wła´ciwo´ci człowieka (7,2%; 4,0%) 7. Rozrywka (5,9%; 1,1%) 8. Procesy psychiczne człowieka (5, 3%; 2,2%) 9. Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społeczno´ci (5,1%; 12,5%) 10. Narz˛dzia i sprz˛ty domowe (5,1%; 11,1%) 11. Zakupy, pienia˛dze (4,0%; 4,0%) 12.Dom (3,7%; 10,7%) 13. Nauka (3,7%; –) 14. ´ rodki komunikacji (2,7%; 1,3%) 15. Instytucje społeczne (2,1%; 5,3%) 16. Zwierz˛ta (1,9%; 0,2%) 17. Praca (1,6%; 0,4%) 18. Literatura, prasa (1,6%; 0,7%) 19. Substancje (1,3%; 1,1%) 20. Polityka (1,1%; 0,9%) 21. Warunki atmosferyczne (0,8%; 0,4%) 22. Miary (0,5%; 3,6%) 23. Ro´liny (0,3%; –) 24. Choroba i leczenie (3,1%) 25. Czas (0,9%) 26. Higiena osobista (0,7%) 27. J˛zyk (3,3%) 28. Słowa ogólne (0,9%) Kategoria 1. „Człowiek” W gwarze wi˛ziennej najliczniejsza˛ grup˛ nazw osobowych stanowia˛ okre´lenia fun- kcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Słu˙by Bezpiecze´stwa i Słu˙by Wi ˛ ziennej (31 jednostek). Zaskakuja˛ce, ˙e D. Buttler nie wymienia tej grupy nazw osobowych w leksyce potocznej. W´ród nazw milicjantów wymieni´ mo˙na okre´lenie ogólne: GLINA, GLINIARZ, MENT, PAJA˛K NIEBIESKI, a tak˙e szczegółowe: PAŁKARZ, KRAWE˛ ˙ NIK – ‘mili- cjant (zwykle niski stopniem) patroluja˛cy ulice’; ´ LEDCZAK, PIES – ‘oficer ´ledczy’; WINKIEL – ‘sier˙ant MO, SB lub SW’ (ze wzgl ˛ du na kształt naszywki na naramienniku), GWIAZDOR – ‘oficer MO, SB lub SW’ (ze wzgl˛du na gwiazdki na naramiennikach). Funkcjonariuszowi umundurowanemu (MUNDUROWY) przeciwstawia si˛ TAJNIAKA. Funkcjonariusz w cywilu, ´ledza˛cy jaka˛´ osob˛, nazywany jest OGONEM (szczególnie przez wi˛´niów politycznych). Od skrótów MO i SB powstały takie formacje słowotwór- cze jak MOSIEK, ESBEK. Okre´leniem ogólnym funkcjonariusza Słu˙by Wi˛ziennej jest wyraz KLAWISZ; negatywnie nacechowanym stylistycznie: GAD. Zwracaja˛c si˛ do tych osób u˙ywa si˛ zwrotu: PANIE ODDZIAŁOWY lub poufałego: PANIE DOWÓDCO, WODZU (por. [ Pobierz całość w formacie PDF ] |
Wątki
|